door Ned Dobos, The Interpreter, 25 april 2022
De uitdrukking "opdat we niet vergeten" drukt een moreel oordeel uit dat het onverantwoordelijk - zo niet verwerpelijk - is om oorlogen uit het verleden uit het collectieve geheugen te laten verdwijnen. Een bekend argument voor deze plicht om te onthouden is de kwinkslag "degenen die de geschiedenis vergeten, zijn voorbestemd om haar te herhalen". We moeten onszelf regelmatig herinneren aan de verschrikkingen van oorlog, zodat we er alles aan doen om het in de toekomst te vermijden.
Het probleem is dat uit onderzoek blijkt dat het tegendeel waar kan zijn.
One recente studie onderzocht de effecten van sombere 'gezonde' herinneringen (niet het soort dat oorlog viert, verheerlijkt of zuivert). De resultaten waren contra-intuïtief: zelfs deze vorm van herdenking zorgde ervoor dat de deelnemers positiever tegenover oorlog stonden, ondanks de gevoelens van afschuw en verdriet die de herdenkingsactiviteiten opriepen.
Een deel van de verklaring is dat nadenken over het lijden van krijgsmachtpersoneel bewondering voor hen opwekt. Verdriet maakt zo plaats voor trots, en daarmee worden de aversieve emoties die aanvankelijk door herdenkingen werden opgeroepen, verdrongen door meer positieve affectieve toestanden die de gepercipieerde waarde van oorlog en de publieke acceptatie ervan als beleidsinstrument vergroten.
Hoe zit het met het idee dat herdenken de waardering van mensen voor de vrede die momenteel heerst en de institutionele structuren die deze ondersteunen, hernieuwt? Koningin Elizabeth II gebaarde in 2004 naar dit vermeende voordeel van herdenkingsrituelen toen ze gesuggereerd dat "door ons het verschrikkelijke oorlogsleed aan beide kanten te herinneren, we erkennen hoe kostbaar de vrede is die we sinds 1945 in Europa hebben opgebouwd".
Vanuit deze visie lijkt herdenken veel op het uitspreken van genade voor een maaltijd. "Dank u, Heer, voor dit voedsel in een wereld waar velen alleen maar honger kennen." We richten onze gedachten op armoede en ontbering, maar alleen om beter te waarderen wat we voor ons hebben en om ervoor te zorgen dat we het nooit als vanzelfsprekend beschouwen.
Er is geen bewijs dat oorlogsherdenking deze functie ook vervult.
In 2012 ontving de Europese Unie de Nobelprijs voor de Vrede voor haar bijdrage aan “het bereiken van vrede en verzoening. De meeste Amerikanen beschouwen de militaire operaties van de afgelopen 20 jaar als verschrikkelijke mislukkingen. democratie en mensenrechten in Europa". Een waardigere ontvanger van de onderscheiding is moeilijk voor te stellen. Door samenwerking en geweldloze conflictoplossing tussen lidstaten te vergemakkelijken, verdient de EU veel lof voor het pacificeren van wat ooit een arena van eindeloze conflicten was.
Men zou dus kunnen verwachten dat de herinnering aan de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog de steun van de bevolking voor de EU en het project van Europese integratie in het algemeen zou vergroten. Maar dat is niet zo. Onderzoek gepubliceerd in de Journal of gemeenschappelijke marktstudies laat zien dat het herinneren van de Europeanen aan de verwoestingen van de oorlogsjaren weinig bijdraagt aan hun steun voor de instellingen die sindsdien de vrede hebben bewaard.
Om de zaken nog erger te maken, lijkt het er nu op dat dankbaarheid - de dominante emotie die wordt gecultiveerd door herdenkingsactiviteiten - onbevooroordeelde beoordelingen kan belemmeren van wat onze strijdkrachten wel en niet kunnen bereiken. Stel je de volgende situatie voor.
De meeste Amerikanen beschouwen de operaties van hun leger in de afgelopen 20 jaar als verschrikkelijke mislukkingen. Toch blijven de meeste Amerikanen meer vertrouwen uitspreken in de effectiviteit van het leger dan in welke andere sociale instelling dan ook. Voorspellingen van toekomstige prestaties lijken los te staan van beoordelingen van prestaties uit het verleden. David Burbach van het US Naval War College suggereert dat burgers terughoudend zijn geworden om toe te geven – zelfs tegenover zichzelf – een gebrek aan vertrouwen in de troepen uit angst om eruit te zien en/of zich ondankbaar te voelen. Dankbaarheid voor wat militairen hebben gedaan, leidt tot een hardnekkig opgeblazen publieke inschatting
van wat ze kunnen doen.
Wat dit zorgwekkend maakt, is dat overmoed leidt tot overmatig gebruik. Natuurlijk zullen staten minder geneigd zijn om militair geweld te gebruiken, en hun burgers zullen minder geneigd zijn om het te steunen, wanneer mislukking als een waarschijnlijke uitkomst wordt beschouwd. Als dankbaarheid echter het vertrouwen van het publiek in de strijdkrachten isoleert van weerleggende informatie, dan wordt deze beperking van het gebruik van militair geweld in feite betwistbaar.
Dit helpt ons te begrijpen waarom Vladimir Poetin zich zou beroepen op “De Grote Patriottenoorlog” tegen nazi-Duitsland om steun van de bevolking te krijgen voor zijn invasie van Oekraïne. Verre van het feit dat het Russische volk terugdeinst bij de gedachte aan een nieuwe oorlog, lijkt het erop dat de herinnering aan de oorlog alleen maar heeft gediend om de eetlust voor deze "speciale militaire operatie" te vergroten. Dit is niet verwonderlijk in het licht van wat er nu bekend is over de psychologische effecten van oorlogsherdenking.
Niets van dit alles is bedoeld als een overtuigend argument tegen oorlogsherdenking, maar het doet twijfels rijzen over het idee dat mensen moreel verplicht zijn om het te praktiseren. Het is hartverwarmend om te geloven dat door het performatief herinneren van oorlogen uit het verleden, we het risico helpen verkleinen dat er in de toekomst oorlogen zullen plaatsvinden. Helaas suggereert het beschikbare bewijs dat dit een geval van wishful thinking kan zijn.
