Site n'aka Elizabeth Shanklin
Dị ka Stanford Encyclopedia of Philosophy, omume ọma na-ezo aka na “otu omenala na omume ndị na-emetụta otú anyị si eche echiche banyere otú anyị kwesịrị isi bie ndụ ma ọ bụ banyere ụdị ndụ mmadụ dị mma.”[I] Ndị sayensị na mmekọrịta mmadụ na ibe ya emeela ka anyị nwee ike ịmalite 21st Nghọta nghọta nke narị afọ mere anyị enwetaghị ikike anyị sitere na mmadụ ibi n'udo, jiri ịhụnanya na ibe anyị, ụdị ndụ ọzọ, na ụwa. Realizeghọta ike anyị ugbu a bụ ihe ịma aka nke omume anyị. Ekpo bu ihe nzuzu na ekwuputa mmeri anyi.
Afọ ole na ole gara aga, enwetara m ohere iji mụọ “Ntinye,” na Ebe Ndebe Ihe Ochie Ndị Amerịka nke New York. Otu izu, mgbe ọ kwusịrị okwu, ọkà mmụta ụbụrụ ụbụrụ Columbia Frances Champagne nyefere ụmụ akwụkwọ ọ bụla ihe mmịfe abụọ, nke ọ bụla site na ụbụrụ nke òké ụmụ ọhụrụ, na-agwa anyị ka anyị wụsa ihe ngwọta na slide ahụ ma debe ha ruo izu na-esonụ. Mgbe anyị laghachitere, ọ gwara anyị ka anyị nyocha ihe mmịfe nke ọ bụla n'okpuru mikroskopu ma gwa ya òké nwere nne nke mụrụ ọtụtụ ihe. Nke a bụ ụzọ dị oke mkpa iji gosi na anyị agaghị echefu echefu na mmetụta neurobiological nke nlekọta nne, site na epigenetics. Mgbe m lere n'otu slide, mkpụrụ ndụ ahụ mepụtara usoro nke njikọ; mgbe m nyochara nke ọzọ, mkpụrụ ndụ gbasasịrị n’enweghị mmekọrịta doro anya. [Ii]
Speciesdị anyị biri ndụ ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ 200,000 afọ dị ka obere ndị na-achụ nta-nta na-enweghị ihe akaebe nke agha. Ọ bụ ndị nne sitere na ụmụ ha na-elekọta, na-azụlite mmekọrịta mmadụ na ibe ya. Otu nne na-enweghi ike ị nurseụ nwa ya ara ma na-echebe onwe ya pụọ na anụ ndị ga-eri, n'otu oge ahụ ịchụ nta na iwekọta nri.[iii] Ndị nne sooro ndị ọzọ nwee ezi nkwado. N'adịghị ka ngosi ya a ma ama, mgbanwe evolushọn anyị na-aga nke ọma bụ ịhụnanya na imekọ ihe ọnụ, ọ bụghị nlanarị nke kachasị dabara na ịchọ ọdịmma onwe.[iv] Mathụnanya nne mụrụ mepụtara ntọala na-arụkọ ọrụ ọnụ maka ọha mmadụ nke na-ekwuputa onwe ya na-eme ka ndị mmadụ na-elekọtaghachi mmekọrịta anya, ya bụ, ịhụnanya nne na-ekwupụta onwe ya n'ọgbọ ọ bụla mepụtara ụdị ọha mmadụ nke enwere ike ịkpọ 'matriarchal,' nke pụtara “ndị nne site na mmalite . ”[v]
Ntọala nke Republic of United States abụghị maka nlekọta nke nne; ọ gosipụtara ụfọdụ afọ 6000 nke ndị nna ochie, ma ọ bụ ndị nna na-achị. Ọ bụ ezie na Benjamin Franklin na ndị ọzọ kwuru na echiche maka Iwu ahụ malitere site na ịmara otu Iroquois siri nwee mmekọrịta udo n'etiti agbụrụ site na ntọala Iroquois Njikọ, ha guzobeghị ntọala Haudenosaunee maka udo. Ndị Iroquois bụ ndị agbanyeghị na e meriri ha ka ga-abụ nke matriarchal. [vi]
Ma, Republic of United States gbasoro ọdịnala ndị bishọp nke echeburu na mbụ pụtara ihe dị ka 6,000 afọ gara aga, Plato kwupụtakwaara ya n'ọrụ kachasị emetụta echiche ndọrọ ndọrọ ọchịchị Western Western. Na Plato Republic, nke edere mgbe mmeri nke ndị agha steeti Sparta meriri Atens, Socrates na-eche mba dị mma agha. Ọ na-atụ aro ka ewere nwa ọ bụla a mụrụ nne ya na nne ya wee mee ala nke steeti; site na kewapụ nwa ọhụrụ ahụ na nne ya na onye ọzọ ya na ya nwere ike imekọrịta nke ọma, Socrates tụrụ aro ka a zụọ nwa ọhụrụ ahụ kama ọ ga-ejikọ, na-elekọta, ma dịrị njikere ịnwụ maka steeti. Iji nweta ụmụ amaala dị otú ahụ, a ga-eme ka ụmụaka ọ bụla nwee mmekọrịta iji lelee agha anya dị ka ndụ dị mma, ụzọ ndụ ibi ndụ. (Ọ bụ naanị ihe ziri ezi ikwu na Socrates mara nke ọma, na njedebe nke Ndị Republic O kwenyere na a ga-ebibi steeti ahụ site n'ụdị mmeputakwa ya –na-eme ka o doo anya na Socrates abụghị onye nwere mmasị n'ịkwado patriarchalism, naanị na-enyocha ya.)
Mana, na ezigbo Republic, ọ dịghị nwa kwere ka ya na nne ma ọ bụ nwanyị ọzọ nwee njikọ; A ga-azụlite nwa ọ bụla kama ha na steeti ga-emekọrịta ihe, ma zụlite agụụ maka agha. Nwa akwụkwọ Plato Aristotle, onye dere usoro izizi nke izizi nke Western, ama ama maka ntinye aka ya na arụmụka na nna dị egwu nke Western Western, nyere echiche dị mma maka mmachi nke nne na nne n'ime patriarchal na-ekwu na ọ kachasị na 19th narị afọ: dị ka Aristotle si kwuo, nwatakịrị nwere nne na nna, nna ahụ; nne ahụ bụ naanị onye na-elekọta mkpụrụ ahụ.[vii] Echere n'iwu site n'aka nna, ma ọ bụ nna ochie, ka etinyere onwe ya izizi ihe dịka 6,000 afọ gara aga.
N'ịbụ nke guzobere n'ọdịnala patriarchal, Republic of United States ọhụrụ meriri ụmụ nwanyị dị ka ndị nne site na ịlụ di na nwunye: ọ dịghị nwanyị lụrụ di nke iwu kwadoro, ọ nweghịkwa ike ịbụ onye na-elekọta nwa ya ọ bụrụgodị na ọ bụ nwanyị di ya nwụrụ. N'aka nke ọzọ, dịka ọtụtụ ụmụaka bi na nne ha na ndị ikwu ndị ọzọ nọ n'ọgba aghara, olee otú Republic ọhụrụ ahụ siri kwenye na ụmụaka agaghị ejikọ nne na nne ha kama itinye onwe ha na Republic. Nke ahụ butere nsogbu.
Ruo 1848, otu kacha dị n’ịzụ ụmụ bụ Evangelical, Calvinist: dị ka ozizi Ndị Kraịst a kwuru na amụrụ nwatakịrị “onye mmehie,” nne na nna nwere ọrụ dịịrị ya imebi uche nwa na-emehie emehie. Nsogbu dikwa nna ndi guzobere Republic, otu o sila di: otutu ndi nna anaghizi anozi n’ulo ha na emebi uche nwata obula; ịhapụ ndị ọrụ ugbo ha ka ha rụọ ọrụ ma sonye na obodo na obodo ọhụrụ pụtara na ndị nna ga-ekenye ndị nwunye ha ọrụ na ikike ha. Nke a ghọrọ nsogbu: ọtụtụ ndị nne na-elebara nhụjuanya anya na-emebi ụmụ ha, ha wee guzogide. Ndị ọchịchị na-akpa agwa gwara ụmụ nwanyị na ha bụ ndị na-eme omume rụrụ arụ, yabụ, nne nke na-anaghị emebi uche nwa ya na-achọkarị ọdịmma onwe ya ka ọ na-emebi nwa ahụ ruo mgbe ebighi ebi.
Hadmụ nwanyị kwesịrị izi ihe ma lekọta ya; na 1831, onye isi oche mbụ nke Mahadum Brown, Reverend Francis Wayland, nyere iwu site na ịdepụta usoro site na ndekọ nzọụkwụ nke otu o si mebie uche nwa nwoke nke iri na ise. N'elekere 8 n'ụtụtụ Fraịdee mgbe nwatakịrị ahụ malitere 'ibe ákwá nke ukwuu' mgbe Wayland kpọpụtara ya n'aka onye na-elekọta ya, Wayland dere, sị:
Ekpebiri m ijidesi ya ike ruo mgbe ọ kwụsịrị. Dịka o ji iberibe achịcha n'aka ya, ewepụrụ m ya…. Na nkeji ole na ole ọ kwụsịrị, ma mgbe m nyere ya achịcha ọ tụfuru, ọ bụ ezie na agụụ na-agụ ya. N'ezie, o righị nri ọ bụla ma e wezụga otu iko mmiri ara ehi kemgbe elekere ise nke ehihie bu ụzọ.[viii]
Wayland tinyere nwata ahụ n'ime ụlọ, naanị ya agaghị anabata onye ọzọ ịgwa ya okwu ma ọ bụ nye ya nri ma ọ bụ drinkụọ mmiri. Kwa elekere ma ọ bụ abụọ, ọ na-eleta nwa ya nwoke, "ma jiri olu ọma gwa ya okwu, na-enye ya achịcha ahụ ma na-etinye aka m iji were."[ix] Nwa ahụ agaghị enye echiche nna ya na echiche ọjọọ ya n'ebe nna ya nọ:
“Ọ bụrụ na a tụda mpe mpekere n’ala, ọ ga-eri ya, ma ọ bụrụ na m enye ya iberibe achịcha ahụ, ọ ga-asọpụrụ ya. Mgbe m gwara ya bịakwute m, ọ ga-atụgharị tụgharịa akwa ákwá. Ọ lakpuo ụra. O ruola awa iri abụọ na anọ kemgbe o riri ihe ọ bụla. ”[X]
N’echi ya, Wayland dere nwa ya ede,
“N'ezie bụzi ihe ihe nwute. O buru ọnụ ruo awa iri atọ na isii. Anya ya dị mma ma daa. Ume ya na-ekpo ọkụ ma na-ekpo ọkụ, na olu ya na-ada mba na mkpu arịrị. N'agbanyeghị nke ahụ, ọ ka siri ike. Ọ gara n'ihu otu a, rue elekere iri nke ụtụtụ mgbe agụụ jidere ya, o wee nara m otu achịcha nke m tinyere iko mmiri ara ehi, wee nwee olile anya na arụchaala ọrụ a.[xi]
Agbanyeghị, mgbe Wayland nyefere nwa ahụ aka, nwata ahụ jụrụ. Wayland hapụkwara nwa ya nwoke n’akpa ebe ahụ, wee leta ya ọzọ na oge oge ụfọdụ. N'ehihie, nwa ahụ malitere ịda mba, ma o doro anya na ọ malitere ịghọta na ọ ga-ahọrọ ịjụ echiche ya na ọchịchọ ya, jụ onwe ya, iji lanarị:
“Ofda olu ya mgbe ọ na-akwa ákwá dị obere ma nwekwaa obi ọmịiko, ọ dịkwa ka onye ọ̀ na-akwa ákwá arịrị. Ma mgbe m gakwuuru ya, ọ ka bụ ekwe ekwe. Pụrụ ịhụ nke ọma na ya na-ajụ ime ime uche ya. Ugboro ugboro, ọ ga - eweli aka ya otu inch ma ọ bụ abụọ, wee degharịa na mberede. Ọ ga-ele m anya, wee zoo ihu ya n'ihe ndina ahụ, kwaa ákwá nke ukwuu…. Naanị ihe m chọrọ n’aka ya bụ ka ọ bịakwute m. Na ọ gaghị eme… Ọ pụghị ido onwe ya n'okpuru, ọ chọpụtakwara na enyemaka adịghị ma ọ́ bụghị ya. ”[xii]
Na ngwụcha, nwata dị afọ iri na ise mụrụ mụta ịhapụ onwe ya:
“Ihe mgbu ahụ akwụsịla. O doro ya anya kpamkpam. Ọ susuru m ọnụ ọtụtụ ugboro, ọ ga-eme ya mgbe ọ bụla m nyere iwu. Ọ ga-susuru onye ọ bụla ọnụ mgbe m na-eduzi ya, ya mere ịhụnanya jupụtara na ezinụlọ niile. N'ezie, ozugbo ahụ mmetụta ọ nwere n'ebe m nọ gbanwere, na ọ masịrị m ugbu a karịa nke ezinụlọ ọ bụla. Dịka ọ na-emetụbeghị mbụ, ọ na-asụ ude mgbe m hụrụ na nke ahụ na-aga.[xiii]
Dịka nna ya, Heman Wayland ghọrọ onye ozi Baptist na onye isi kọleji. Akingkwụsị uche ụmụaka site na nnukwu ihe mgbu dị na nwata abụrụla ụzọ dị mma maka ịnọgide na-abụ nna ochie.[xiv] Ibibi uche / njirimara nke umuaka site na enweghi nne na nna / ndi ime obodo na-aga n’ihu n’ime iri-abuo mbu mbu dika Republic of United States na-eduba n ’agha agha.
Dika odi, odi ndi nna ndi nchoputa nke Republic tinyekwara na Enlightenment. John Locke jụrụ nkà mmụta okpukpe Calvin, wee kwenye na nwa amụrụ ọhụrụ bụ slate blanket, a ị nwere ike, na onye nkuzi izizi nke oghere ide bụ nne ya. Nke a mere ndị nna hiwere ike na-echegbukarị onwe ha maka ịdị adị nke Republic nke ha na-ehibe, ma duga ihe omume a maara dị ka "Motherbụ nne Republican." Mgbe izizi gwara ndị nna malitere na ha nwere ọrụ maka lanarị Republic ọbụlagodi na ha abụghị ụmụ amaala iwu, a zụlitekwara ha ikwenye na nne adịghị mkpa, 19th Womenmụ nwanyị narị afọ bụ ndị ịtụnanya.
Umu nne ndi Republican, dugara na 19th Century Nwanyi ije. Ọ bụ ezie na ndị ọchịchị dị iche iche na-achọ ịkụziri ndị nne ihe, ụmụ nwanyị malitere ịchọpụta nne dị iche iche na ibe ha: ha mụrụ ụmụaka ịghọta mmepe ha; Ha gụrụ ọmụmụ ụmụ amaala, ha sụgharịa ma bipụta ọrụ ụmụ nwanyị nọ na mba ndị ọzọ, ka ha na-emekwa nke a, iwe were ha nke ukwuu na e meriri ha ma gọnarị ikike ha ịkwụsị agha. Emma Willard na Almira Phelps sụgharịrị Mme. Necker de Saussure Mmụta na-aga n'ihu, na-amalite na nwa ọhụrụ, nke Mme. De Saussure rụrụ ụka na omume bụ nsonaazụ nke mmekọrịta nne na-hụrụ n'anya. N'ụzọ dị otú a, De Saussure ji mmekọrịta ịhụnanya, dochie nne na nna nke gosipụtara njikọ nne na mmepe nke mmekọrịta mmadụ na ibe ya na-elekọta, site na omume omume:
Ọ bụ nne, ma ọ bụ karịa na ọ bụ ịhụnanya ya, nke na-akpali mmetụta uche dị ụtọ na mkpụrụ obi a mụrụ ọhụrụ: ọdịdị ya, mmetụ aka ya na-akpọte mmetụta ịhụnanya nke naanị chọrọ iwepụta. Na-enweghị ịgba akaebe nke mgbakwunye a, ikekwe a gaghị enwe mmetụta dị otú ahụ. Nwatakịrị nwatakịrị na-enweghị mmetụ nke nne, nwere ike ọ gaghị, ruo mgbe oge na-adịghị anya, nabatara ụzarị ịhụnanya n'ime obi ya. . . . Ọ bụghị naanị maka ichekwa ịdị adị ya na-esighị ike ka e nyefere ya ikike kachasị ike, mana ọ bụkwa n'ihi na ọ nwere ndụ omume; etinyela ahụ ya na mmụọ mmụọ ya n'okpuru otu nchekwa ahụ, nke kachasị sie ike na nke kachasị ike ebe a n'okpuru.[xv]
Iwe ụmụ nwanyị America n’agha n’agha ha dịka nne na ụmụ nwanyị gbara 19 ọkụth Century Nwanyi Movement nke mechara chọọ ịgbanwe nke ndị nna ochie, na-ekwu na ndị nne site na ịkwado na ịzụlite nwatakịrị ahụ nwere ike iwepụta nwatakịrị nke onwe ya na ntụkwasị obi, ntọala maka udo, ọha mmadụ nwere omume ọma. Na njedebe nke 19th narị afọ, ụmụ agbọghọ kpebiri maka ịha nhatanha n'etiti ụlọ ọrụ ndị isi; a bịara mara mmegharị ha dị ka Feminist Movement. [xvi]
Taa, anyị na-eche nsonaazụ nke ndị nna ochie mmeri: anyị na-aga n’ihu ịkwado ọtụtụ ndị mmadụ na-ekwuputaghị na ihe ọmụmụ nke mmadụ maka nkekọ dị mma: ha enweghị ike inwe mmekọrịta udo; ha na-a warụ agha. Mmekorita dike nke juputara na onodu aku na uba, nke ndoro-ndoro ochichi, nke ndi mmadu n’enye nsogbu ndu mmadu. Anyị nwere ihe ndabara, n’agbanyeghi, anyị nwere onyinye nke akparamaagwa mmepe, ọmụmụ ndu, ethology, neurobiology, epigenetics na anthropology nke na-ejikọ ike mmadụ nwere maka imepụta, mmekọrịta udo, na ahụmịhe nke ahụmịhe mbido na imepụta ọha mmadụ na-eme omume ọma.[xvii] Ntughari maka ezumike nne na nna a kwụrụ ụgwọ iji soro nwa ọhụrụ akpa afọ atọ ya nwere ike ọ bụghị naanị nyere aka chebe ọgbọ n’ọdịnihu site n’aka ndị isi, ọrịa ụbụrụ, ụlọ ọrụ ọgwụ, isi obodo, na agha na-enweghị ngwụcha, mana na-akpọte ndị America ka etu usoro akụ na ụba anyị, nke ndọrọ ndọrọ ọchịchị na nke mmekọrịta si jupụta. mmekọrịta dị egwu na ụkpụrụ anyị chọrọ ka edozigharị anyị ka anyị wee dịrị ndụ iji gosipụta ikike mmadụ anyị.
Njedebe
[I] Akwụkwọ bụ Stanford Encyclopedia of Philosophy, nweta Jenụwarị 26, 2016: plato.stanford.edu/entries/religion-morality/
[Ii] Frances A. Champagne, “Epigenetics of Mammalian Parenting, Na Darcia Narvaez, Kristin Valentino, Agustin Fuentes, James J. McKenna, Peter Gray, eds., Ala ndị nna ochie na mgbanwe banyere mmadụ: Omenala, ịzụ ụmụ na ọdịmma mmadụ, (Oxford, Oxford University Press, 2014) p. 18-37.
[iii] Sarah Blaffer Hrdy, Ndị nne na ndị ọzọ: Ebido na mmalite nke nghọta (Cambridge: Harvard University Press, 2011).
[iv] David Loye, Ndụmọdụ Etufuru Darwin: Ọhụụ na-agwọ ọrịa maka narị afọ ọhụrụ, (San Jose, New York, Lincoln, Shanghai: toExcel, 2000); Melvin Konner, Mbido nke Nwatakịrị: Mmekọrịta, mmetụta uche, uche (Cambridge, London: Harvard University Press, 2010); Sarah Blaffer Hrdy, “Bịara nwatakịrị ahụ n'ihu mmadụ: Lee ka esi azụkọ nwa na ịdabere ogologo oge nke ịse site na ịwa mmadụ nwere ikike mmadụ” na Barry S. Hewlett na Michael E. Lamb, e. Hmụaka Hunter-Gatherer: Evolutionary, echiche mmepe na ọdịbendị (New Brunswick, New Jersey: Ndị na-ebipụta akwụkwọ azụmahịa, 2005, Isi nke anọ 2009, p. 65-91.
[v] Heide Goettner-Abendroth, "epkpụrụ omimi nke Matriarchal Society: Nchọpụta na mkpa ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke ọha mmadụ matriarchal oge a," p.17, na Heide Goettner-Abendroth,.,. Ozo nke Udo: Matriarchi gara aga ugbua na odinihu (Toronto, Canada: Inanna Publications na Education, Inc., 2009), 17-28; Heide Goettner-Abendroth,.,. Matriarchal Societies: Nnyocha gbasara ọdịnala agbụrụ gafee ụwa (New York, Washington, DC, Baltimore, Bern, Frankfurt, Berlin, Brussels, Vienna, Oxford: Peter Lang, 2012).
[vi] Doug George-Kanentiio, Iroquois Culture & Nkọwa (Santa Fe, New Mexico: Ndị Nkwusa Ozi Ọcha, 2000): “N'ime obodo anyị, ụmụ nwanyị bụ ebe ihe niile dị. Nature, anyi kwenyere na enyela umu nwanyi ike imeputa; ya mere, ọ bụ ihe dị mma na ụmụ nwanyị nọ n'ọnọdụ ike iji chebe ọrụ a. "54-55.q
[vii] Aristotle, Ọgbọ nke anụmanụ 1.20.729a; lekwa Anthony Preus, “Sayensị na nka na ụzụ ụmụ anụmanụ nke Aristotle,” Journal of the History of Biology 3 (1970). 1-52; J. Needham, A History nke Embryology (Cambridge: Cambridge University Press, 1959).
[viii] [Wayland, Francis]. Nwoke Dị Mkpa. “Okwu Ikpe.” Akwukwo Baptist nke America (Ọkt. 1831). Edere ya na “angelmụaka Izugbe na Oge Jackson: Echiche nke Francis Wayland banyere oge na etu aga-esi merie ịchịkwa ụmụaka” nke William G. Mc Loughlin dere. Journal of Social History 9 (1975): 35.
[ix] Ibid.
[X] Ibid.
[xi] Ibid.
[xii] Ibid., 36.
[xiii] Ibid.
[xiv] Dịka nna ya, Heman Wayland ghọrọ onye ozi Baptist na onye isi kọleji. Onye na-ahụ maka mmụọ na-ahụ maka mmekọrịta nwoke na nwanyị bụ Lewis P. Lipsitt nyochara ndụ Heman, wee kwubie na n'ihi nsachapụ uche ya, na ọ 'tụbara' nna ya anya. Lewis P. Lipsitt, “Okwu Ikpe: Nkwupụta,” Ntụle 2 ka “Evangelical Childrearing…,” nke William G. McLoughlin, Journal of Social History 9 (1975), 40-43.
[xv] Madame Necker de Saussure, Mmụta Na-aga n'ihu, Gị na Nwa Atụrụ, trans. Oriakụ [Emma] Willard na Oriakụ [Almira] Phelps, ya na Oriakụ Oriakụ Willard (Boston: William D. Ticknor, 1835) 19.
[xvi] Nancy F. Cott, Ala nke Feminism nke Oge A (New Haven: Yale University Press), 1987.
[xvii] Darcia Narvaez, Jaak Panksepp, Allan N. Schore, Tracy R. Gleason, eds., Mbido, Ahụmịhe mbido na mmepe mmadụ, site na nyocha mee ka omume na amụma dị (New York: Oxford University Press, 2013). Darcia Narvaez, Kristin Valentino, Agustin Fuentes, James J. McKenna, Peter Gray, eds., Ala nna ochie na mgbanwe nke mmadụ: ọdịbendị, ịzụ ụmụ na mmekọrịta mmadụ na ibe ya (New York: Oxford University Press, 2014. Darcia Narvaez, Neurobiology na mmepe nke omume mmadụ, (New York: WWNorton & Company, Inc., 2014).
Copyright 2016 Elizabeth Shanklin
