Waxaa qoray Michelle Shephard, Noofambar 19, 2017
From Toronto Star
Kuwani waa xaqiiqooyinka dhabta ah, iyo kuwa kaliya ee fudud, ee ku saabsan xaaladda Yemen: Dalku wuxuu la kulmay daacuunkii ugu xumaa ee adduunka oo dhan taariikhda casriga ah dadkuna ma helaan cunto.
Cudurka Daacuun caloolaha waxaa lagu kala qaadaa biyaha wasakhaysan, kuwaas oo ah waxa hadda ka jira meelo badan oo dalka ah. In ka badan 2,000 ayaa dhintay. Ururka Caafimaadka Adduunka waxa uu ku qiyaasay in ay jiri doonaan hal milyan oo xaaladood dhamaadka sanadka.
Cunto la'aanta hadda waa mid baahsan. Qiimaha cunnada ayaa sare u kacay, dhaqaalihiina waa uu burburay, shaqaalaha dowladda ayaan wax mushaar ah qaadan muddo sanad ku dhow, taas oo ku qasabtay in ka badan 20 milyan oo Yemeni ah, ama qiyaastii 70 boqolkiiba shacabka, in ay ku tiirsanaadaan gargaarka.
Bishan, isbahaysiga milatari ee Sucuudigu hogaaminayo ayaa joojiyay inta badan gargaarkii soo geli jiray dalka iyagoo xiray garoomada diyaaradaha, dekedaha iyo xuduudaha. Sida la moodo xannibaadda ayaa ahayd in la joojiyo shixnadaha hubka. Laakin wadooyinka tahriibka ee sharci darada ah waxay xaqiijinayaan socodka hubka, waana cunto, dawooyin iyo shidaal kuwa la celinayo.
Madaxda saddex hay'adood oo Qaramada Midoobay ah - Barnaamijka Cunnada Adduunka, UNICEF iyo Ururka Caafimaadka Adduunka - ayaa la soo saaray bayaan wadajir ah oo Khamiis ah isagoo sheegay in toddobo milyan oo Yemeni ah, oo u badan carruur, ay qarka u saaran yihiin macaluul.
Carruurta gaajo u dhintaan ma ooyin; Aad bay u tabar daran yihiin si aamusnaan ah ayay u simbiriirixanayaan, dhimashadooda inta badan lama ogaanin marka hore isbitaallada oo ay bukaanku buux dhaafiyeen.
Kaas oo sidoo kale sharraxaad ku habboon u ah dhimashadii Yaman ee qunyar socodka ah.
"Annaga maahan - ma lihin awood aan ku joojino dagaalkan," ayuu yiri Sadeq Al-Ameen, oo ah shaqaale gargaar oo fadhigoodu yahay caasimadda Yemen, isaga oo ka hadlaya dadka dagaalka ka daalay ee dalka iyo shaqaalaha gargaarka ee safka hore ee daalan.
"Xitaa haddii beesha caalamku… ay bixiso malaayiin doollar," ayuu yidhi Al-Ameen, "Yemen ma soo kaban doonto ilaa dagaalku joogsado."
Waxaana jira kuwo aan rabin inay joogsato.
Ku sifaynta Yemen si fudud dagaal wakiil ka ah Sucuudiga iyo Iran waa mid aad u fudud, oo aan gebi ahaanba sax ahayn.
"Waxaan raadineynaa sheekadan fudud, sheeko guud, fikradan dagaal wakiilnimo waa wax ay dadku fahmi karaan - kooxda X waxay taageertaa nimankan iyo kooxda Y waxay taageertaa nimankan," ayuu yiri Peter Salisbury, oo ah qoraaga soo socda ee Chatham House warqad ku saabsan Yemen dhaqaalaha dagaalka.
Xaqiiqdu waxay tahay in aad haysataan kooxo badan oo kala duwan, mid walbana wata ajandayaal kala duwan oo ka shaqaynaya oo dagaalka kula jira midba midka kale.
Xiisadan hadda taagan ayaa bilaabatay dabayaaqadii sanadkii 2014-kii, markaasoo fallaagada Xuutiyiinta ay caasimadda kala wareegeen dowladda Abd-Rabbu Mansuur Haadi. Haadi waxa uu xukunka hayay ka dib mudaaharaadyadii "Guga Carabta" ee 2011 iyo 2012, kuwaas oo xukunka ka tuuray madaxweynihii Cali Cabdallah Saalax ka dib soddon sano oo xukun kaligii-talis ahaa.
Xuutiyiinta oo ah koox Shiico Islaami ah oo ka tirsan dariiqada Zaydiga ayaa 13 sano ka hor ka billaabay gobolka Sacda ee woqooyiga dalkaasi iyagoo ah dhaqdhaqaaq fiqi. (Kooxdan waxaa loogu magacdaray aasaasihii xarakada Xuseen Al-Xuuti.) Saalax waxa uu Xuutiyiinta u arkayey in ay caqabad ku yihiin xukunkiisa, waxayna la kulmeen cadaadis ciidan iyo mid dhaqaale oo aan kala joogsi lahayn.
Xawliga ay ku qabsadeen caasimadda saddex sano ka hor ayaa dad badan oo falanqeeya ka yaabisay. Horraantii 2015-kii, Haadi waxa uu u qaxay Sucuudiga, Xuuthiyiintana waxa ay gacanta ku hayeen wasaaradaha ugu waaweyn oo ay sii wadeen awood urursi.
Isbahaysi la yaab leh oo is-bahaysi ah, waxay la safteen Saalax iyo kuwii xukuumaddiisii ridday ee weli awoodda sii xoogaysanaya, iyagoo ka soo horjeeda ciidammada Haadi ee Sucuudigu taageero.
"Waxay ka tageen 25 nin oo buuraley ah 13 sano ka hor kumanyaal haddaysan ahayn tobanaan kun oo rag ah oo ka hawlgala dhulka iyaga oo gacanta ku haya dhammaan kheyraadkan," ayuu yidhi Salisbury. "Waxaa loo sheegaa, waxaad ku jirtaa cagta dambe oo waa waqtigii aad ka bixi lahayd, taas oo maskaxdayda ku jirta haddii aad eegto taariikhdooda, mawqifkooda, kaliya ma xisaabinayso."
Colaadda waxaa ku dhintay dad lagu qiyaasay 10,000 oo qof.
Weerarada Sacuudiga ee ka dhanka ah Xuutiyiinta ayaa ahaa mid aan kala joogsi laheyn – inta badan waxaa sabab u ah cabsida laga qabo xulafada Iran ay la leedahay Xuutiyiinta iyo rajada laga qabo in saameyn weyn ay Iran ku yeelato gobolka.
Laakin nabad ku soo dabaalida Yemen ayaa ka baxsan in la maro kala qeybsanaanta Sacuudiga iyo Iran, ayuu yiri Salisbury. Waa in la fahmo ma aha oo kaliya xukunka Xuutiyiinta, laakiin guud ahaan dhaqaalaha dagaalka iyo in la gaaro kuwa ka faa'iideysanaya colaadaha.
"Kooxo badan oo kala duwan ayaa gacanta ku haya qaybo badan oo kala duwan oo dalka ah, xakamayntaasi waxay u oggolaanaysaa inay canshuuraan ganacsiga," ayuu yidhi. "Waxaynu ku danbeynaynaa xaaladan oo ay noqonayso mid is hurisa, halkaas oo niman hubka qaatay, laga yaabee sababo fikradeed, laga yaabee siyaasada maxaliga ah, hadda waxay haystaan lacag iyo awood aysan lahayn dagaalka ka hor ... marka lala hadlayo, waa maxay dhiirigelinta ay u leeyihiin inay ka tanaasulaan hubkooda iyo hantidooda iyo awooddooda cusub?
Qoraaga Toronto iyo Bare-sare Kamaal Al-Solaylee, oo qoray xusuus-qor ku saabsan korriintii Sanca iyo Cadan, ayaa sheegay in daalka naxariista uu yahay arrin kale oo sii kordhinaysa dhibaatada Yemen.
"Waxaan u maleynayaa in Suuriya ay daashay kheyraad, shakhsi iyo mid dawladeed. Lama yaabin marka loo eego baaxadda dagaalka halkaas ka socda,” ayuu yidhi. "Laakiin waxaan sidoo kale qabaa haddii Yemen ay ka horreyso Suuriya, waxba isma beddelayaan. Yemen kaliya maaha waddan ay ummadaha reer galbeedka iyo dadyowga reer galbeedku ka fikiraan - si dhib yar radarkooda.
Salisbury waxay ogolaatay in waxa Yemen ka dhacaya aysan helin baaritaan la mid ah ficillada militari ee meelo kale.
"Casharka Sucuudigu barteen ayaa ah inay si weyn uga bixi karaan marka ay timaado Yemen," ayuu yidhi, isagoo jooga London taleefoon. "Waxay runtii samayn karaan waxyaabo haddii waddan kale uu ku sameeyo xaalad kale ay jiri lahayd qaylo dhaan caalami ah, waxaa jiri lahaa tallaabo heer Golaha Ammaanka ah, laakiin kiiskan kaliya maaha mid dhacaya sababtoo ah qiimaha reer galbeedka iyo dawladaha kale xiriirka ay la leeyihiin Sacuudiga.”
Hay'adaha gargaarka ayaa ka digaya in Yemen ay noqon doonto dhibaatadii bini'aadantinimo ee ugu xumayd muddo tobanaan sano ah. Jimcihii, saddex magaalo oo Yemen ah waxaa ka dhammaaday biyo nadiif ah sababtoo ah xannibaadda Sacuudi Carabiya ee shidaalka looga baahan yahay bamgareynta iyo nadaafadda, Guddiga Caalamiga ah ee Laanqeyrta Cas (ICRC) ayaa sidaas sheegtay.
Faafida daacuunka ayaa dhaaftay 2010-2017 musiibadii Haitian si ay u noqoto tii ugu weyneyd tan iyo markii diiwaanada casriga ah ay bilaabeen 1949, the Guardian ayaa werisay.
Al Ameen, oo isu haysta in uu qayb ka yahay dadka laga tirada badan yahay ee nasiibka u leh ee weli mushaharka ku siiya shaqadiisa gudaha Sanca, waxa uu fahamsan yahay xaaladda siyaasadeed ee u muuqata mid aan waxba laga qaban karin, laakiin waxa uu marqaati ka yahay safka hore ee dhibaatada waa dhibanayaasha rayidka ah.
"Aad bay u xanuun badan tahay in la arko qoysas aan rajo lahayn," ayuu ku yidhi, waraysi uu taleefoonka kula yeeshay Sanca toddobaadkan. “Waxaan la kulmay qaar dhamaantood qaba daacuun ama cuduro kale. Ma qiyaasi kartaa aabbe sideed caruur ah oo uu dhalay cudurkan oo aad u liita?
Al Ameen waxa uu sheegay in shaqaalaha caafimaadka ee ka shaqeeya cisbitaalada guud ay shaqaynayeen muddo bilo ah iyaga oo aan wax mushahar ah qaadan, iyaga oo dareema waajibaadkooda shaqo, balse ay bilaabeen in ay u baqaan qoysaskooda iyo fayoobidooda.
"Dadku aad bay u niyad jabsan yihiin," ayuu Al Ameen ka yidhi niyadda gudaha Yemen. "Waxaan u maleynayaa inay si tartiib tartiib ah noogu dayacmi doonaan beesha caalamka iyo caalamku."
