Ko te Nobel Peace Laureates me te Peace Laureate Organizations, i huihui ki Roma mo te 14th Summit World of Nobel Peace Laureates mai i te 12 - 14 Hakihea, 2014 kua puta te korero e whai ake nei mo o raatau whiriwhiringa:
ORA ORA
Karekau he mea whakahē ki te rangimarie penei i te hinengaro o te tangata kahore he aroha, he aroha, he whakaute mo te oranga me te taiao. Karekau he mea rangatira i te tangata e whiriwhiri ana ki te kawe i te aroha me te aroha.
I tenei tau ka whakanuia e matou nga taonga tuku iho o Nelson Mandela. Ua faaite oia i te mau parau tumu i horoahia ’i te Nobel Peace Prize e ua riro oia ei hi‘oraa mure ore no te hoê parau mau ta ’na i ora. Mai ta ’na iho i parau: “E tae noa mai te here i roto i te aau o te taata nei i to ’na huru ê atu.”
He maha nga take ka whakarerea e ia te tumanako, tae noa ki te kino, engari i whiriwhiria e ia te aroha ma te mahi. He whiringa ka taea e tatou katoa te mahi.
Kei te pouri matou mo te kore i taea e matou te whakanui i a Nelson Mandela me ona hoa Peace Laureates i Cape Town i tenei tau na te kore o te kawanatanga o Awherika ki te Tonga ki te tuku visa ki a HH te Dalai Lama kia taea ai e ia te haere ki te huihuinga kua whakaritea. Huihuinga ki Cape Town. Ko te Huihuinga 14, i nukuhia ki Roma, i whakaaehia kia whai whakaaro tatou ki nga wheako ahurei o Awherika ki te Tonga ki te whakaatu ahakoa ko nga tautohetohe tino uaua ka taea te whakatau i runga i te rangimarie na roto i nga mahi a te iwi me nga whiriwhiringa.
I te mea ko te Nobel Peace Laureates e whakaatu ana matou - penei i tupu i Awherika ki te Tonga i roto i nga tau 25 kua hipa - ka taea te whakarereke mo te pai mo te katoa. He maha o tatou kua pa ki te pu me te wikitoria i te mataku me te pono ki te noho tahi me te rangimarie.
Ka ora te rongo i nga waahi ka tiakina e te mana whakahaere te hunga whakaraerae, kei reira te mana o te ture e kawe mai ai te tika me te taonga o nga tika tangata, e tutuki ai te noho pai ki te ao maori, me nga hua o te manawanui me te rereketanga.
He maha nga ahua o te tutu: te whakatoihara me te ngakau nanakia, te kaikiri me te keemu, te kuare me te whakaaro poto, te kore tika, te tino rerekee o te taonga me te whai waahi, te tukino i nga wahine me nga tamariki, te mahi takoha me te mahi pononga, te mahi whakatumatuma, me te whawhai.
E rave rahi mau taata tei mana‘o e ua ere ratou i te mana e ua mauiui ratou i roto i te haavahavaharaa, te miimii e te tâu‘a ore. He rongoa: ka whakapau kaha te tangata ki te manaaki i etahi atu ma te atawhai me te aroha, ka huri ratou ka taea e ratou te whakarereke mo te rangimarie i te ao.
He ture whaiaro mo te ao katoa: Me atawhai tatou ki etahi atu kia rite ki ta tatou e hiahia ana kia mahia mai. E tia atoa i te mau fenua ia rave i te tahi atu mau nunaa mai ta ratou e hinaaro ra ia na reirahia ratou. Ki te kore, ka whai te hepohepo me te tutu. Ia na reira ratou, e noaa mai te vai-mau-raa e te hau.
Ka whakahe matou i te whakawhirinaki tonu ki te tutu hei huarahi tuatahi ki te whakatika i nga rereketanga. Karekau he otinga hoia ki Hiria, Congo, South Sudan, Ukraine, Iraq, Palestine/Israel, Kashmir me etahi atu pakanga.
Ko tetahi o nga whakawehi nui mo te rangimarie ko te titiro tonu o etahi mana nui ka taea e ratou te whakatutuki i o raatau whainga ma te ope taua. Ko tenei tirohanga kei te hanga raru hou i tenei ra. Ki te kore e arohia, kare e kore ka piki ake te riri a te ope hoia me te Pakanga Makariri hou.
Kei te tino awangawanga matou mo te kino o te pakanga - tae atu ki te pakanga karihi - i waenga i nga whenua nunui. He nui ake tenei riri i nga wa katoa mai i te Pakanga Matao.
Ka tohe atu matou ki a koutou ki te reta apiti a te Perehitini Mikhail Gorbachev.
He 1.7 trillion taara te utu mo te ao i tenei tau kua hipa. Ka whakakorehia e te hunga rawakore nga rawa e hiahiatia ana mo te whakawhanaketanga me te tiaki i te rauwiringa kaiao o te whenua me te taapiri atu ki te tupono o te pakanga me ona mamae katoa.
Kaua he whakapono, kaua he whakapono whakapono e tika kia whakapohehetia hei whakamana i te takahi kino o nga tika tangata, te tukino ranei i nga wahine me nga tamariki. Ko nga kaiwhakatuma he kaiwhakatuma. Ka ngawari ake te whakapouri i te ahua o te haahi, ka whakakorehia i te wa e whaia ana te whakawa mo te hunga rawakore, me te mahi i te kaupapa here me te mahi tahi i waenga i nga iwi tino kaha.
10,000,000 tangata kore whenua i tenei ra. Ka tautoko matou i te kaupapa a te Komihana Teitei o te Kotahitanga o nga Whenua o te Ao mo nga rerenga ki te whakamutu i te kore whenua i roto i nga tau tekau me ana mahi ki te whakamaarama i nga mamae o te neke atu i te 50,000,000 nga tangata kua heke.
Ko te ngaru o te tutu ki nga wahine me nga kotiro o naianei me te mahi tutu mo te moepuku i roto i te pakanga a nga roopu mau patu me nga whakahaere hoia kei te takahi i nga tika tangata o nga wahine, a ka kore e taea e ratou te whakatutuki i o raatau whainga o te matauranga, te herekore o te neke, te rangimarie me te tika. Ka tono matou kia tino whakatinanahia nga whakataunga UN katoa e pa ana ki nga wahine, te rangimarie me te haumaru me te hiahia torangapu a nga kawanatanga o te motu kia pera.
Te Tiaki i nga Mahinga o te Ao
Karekau he iwi e noho haumaru i te wa e raru ana te ahuarangi, te moana, me te ngahere. Ko te huringa o te huarere kei te arahi kee ki nga huringa nui o te mahi kai, nga huihuinga tino nui, te pikinga o te moana, te kaha o nga ahuatanga o te huarere, kei te piki haere te tupono o nga mate urutaru.
Ka karanga matou kia kaha te kirimana o te ao ki te tiaki i te ahuarangi i Paris i te tau 2015.
Te rawakore me te Whanaketanga Tonu
Kare e whakaaetia ana neke atu i te 2 piriona nga tangata e noho ana ki raro iho i te $2.00 ia ra. Me tango nga whenua i nga otinga whaihua rongonui hei whakakore i te kino o te rawakore. Me tautoko ratou i te otinga angitu o nga Kaupapa Whakawhanaketanga Tauwhiro a te Kotahitanga o nga Whenua o te Ao. E tohe ana matou ki te tango i nga taunakitanga a te Paepae Kairangi o nga Kairangatira.
Ko te mahi tuatahi ki te whakamutu i te tukino a nga kawanatanga ko te whakakorenga a nga peeke moni i puta mai i a ratou mahi pirau tae atu ki nga herenga o a ratou haerenga.
Me noho nga tika o nga tamariki ki nga kaupapa o ia kawanatanga. Ka tono matou kia whakamanahia te ao katoa me te whakamahi i te Kawenata mo nga Tika o te Tamaiti.
Ko te whanuitanga o nga waahi mahi me mahi, a ka taea, kia piriti, kia pono te mahi kia whai mahi pai ai nga miriona o nga tangata hou o te maakete mahi. Ka taea te hanga i tetahi papa hapori whai hua ki nga whenua katoa ki te whakakore i nga ahua kino rawa atu o te mate. Me whai mana te tangata ki te kereme i o raatau mana hapori me o raatau manapori me te whakatutuki i te mana whakahaere mo o raatau ake oranga.
Te Whakamutunga Nuclear
Neke atu i te 16,000 nga patu karihi kei te ao i enei ra. I te mutunga o te Huihuinga 3 o te Ao mo te Whakaaetanga Tangata o nga Wea Nuclear Weapons: ko te paanga o te whakamahinga o te kotahi anake kaore e whakaaetia. Ma te 100 noa ka heke te mahana o te whenua ki runga ake i te 1 tohu Celsius mo te tekau tau neke atu, ka raru te mahi kai o te ao, ka mate te 2 piriona tangata ki te matekai. Ki te kore tatou e aukati i te pakanga karihi, ka kore noa iho a tatou mahi katoa ki te mau i te rangimarie me te tika. Me whakahaehae, te aukati me te whakakore i nga patu karihi.
I te rururaa i Roma, te haapopou nei matou i te piiraa a te Pâpa Francis no na iho nei i te mau mauhaa tama‘i atomi “ia opanihia no te hoê noa taime”. Ka mihi matou ki te oati a te kawanatanga o Austrian "ki te tautuhi me te whai i nga tikanga whai hua ki te whakakii i te waahi ture mo te aukati me te whakakore i nga patu karihi" me "ki te mahi tahi me nga tangata whai paanga katoa ki te whakatutuki i tenei kaupapa".
Ka tohe matou ki nga kawanatanga katoa kia timata nga whiriwhiringa mo te tiriti ki te whakakore i nga patu karihi i te wa moata rawa atu, ka mutu ka mutu nga whiriwhiringa i roto i nga tau e rua. Ma tenei ka whakatutuki i nga herenga o naianei kua mau i roto i te Tiriti Whakanui-a-Kaihini, ka arotakehia hei te Haratua o te tau 2015, me te whakatau kotahi a te Kooti Whakawa o te Ao. Me tuwhera nga whiriwhiringa ki nga kawanatanga katoa me te kore e taea e tetahi. Ko te 70 tau o nga poma o Hiroshima me Nagasaki i te tau 2015 e whakaatu ana i te tere o te whakamutu i te riri o enei patu.
Ko nga Weaponotanga Whaiaro
E tautoko ana matou i te karanga kia whakakorehia nga patu motuhake (roota whakamate) - he patu ka taea te kowhiri me te whakaeke i nga whaainga kaore he wawaotanga a te tangata. Me aukati tenei ahua hou o te pakanga kino.
E tohe ana matou kia whakamutua te whakamahi i nga patu karekau, me te karanga ki nga kawanatanga katoa kia uru mai, kia tino u ki te Tiriti Rahui Maina me te Kawenata mo nga Taonga Taonga.
Ka mihi matou ki te whakaurunga o te Tiriti Hokohoko Arms me te akiaki i nga kawanatanga katoa kia uru mai ki te Tiriti.
To Tatou Karanga
Ka karanga matou ki nga kaiarahi whakapono, kaipakihi, tangata whenua, paremata me nga tangata pai katoa kia mahi tahi me matou ki te whakatutuki i enei maataapono me enei kaupapa here.
Ko nga uara tangata e whakanui ana i te oranga, i nga tika tangata me te haumarutanga, e hiahiatia ana hei arahi i nga iwi. Ahakoa he aha nga iwi ka taea e ia tangata te rereke. I ora a Nelson Mandela i te rangimarie mai i te whare herehere mokemoke, me te whakamaumahara ki a tatou kia kaua rawa tatou e wareware ki te waahi nui kia ora ai te rangimarie — i roto i te ngakau o tatou katoa. No reira te mau mea atoa, tae noa ’tu te mau nunaa, e nehenehe e taui no te maitai.
Ka tohe matou ki te tohatoha whanui me te ako i nga Tūtohinga mo te Ao Karekau he tutu i tangohia e te 8th Nobel Peace Laureate Summit i Roma 2007.
Ka piri ki konei tetahi korero nui mai i te Perehitini Mikhail Gorbachev. Kaore i taea e ia te uru mai ki a matou i Roma na te mea he raruraru hauora. Ko ia te kaiwhakaara o te Nobel Peace Laureate Summits a ka tohe matou kia aro mai koe ki tenei wawaotanga whakaaro nui:
Ko te Reta a Mikhail Gorbachev ki nga Kaiuru i te Huinga Tohu Tohu Toa
E nga hoa aroha,
E tino pouri ana ahau kare e taea e au te uru atu ki ta tatou hui engari kei te harikoa ano koe, i runga i ta tatou tikanga noa, kua hui mai koutou ki Roma kia rangona te reo o nga Tohu Paetae Nobel puta noa i te ao.
I tenei ra, kei te tino awangawanga ahau mo te ahuatanga o te Pakeha me te ao.
Kei te haere te ao i te wa o te raru. Ko te pakanga i mura mai i Uropi kei te whakatuma i tona pumautanga me te whakaiti i tona kaha ki te whai waahi pai ki te ao. Ko nga huihuinga i te Middle East kei te huri haere te kino. Kei etahi atu rohe kei te puhipuhi, he taupatupatu ranei i te wa e kore e aro tika nga wero o te ao mo te haumarutanga, te rawakore me te pirau o te taiao.
Kaore nga kaihanga kaupapa here e aro ki nga ahuatanga hou o te ao o te ao. Kua kite matou i te ngaronga kino o te whakawhirinaki ki nga hononga o te ao. Ki te whakatau i nga korero a nga mangai o nga mana nunui, kei te whakarite ratou mo te whawhai mo te wa roa.
Me whakapau kaha tatou ki te huri i enei tikanga kino. E hiahia ana matou ki nga whakaaro hou, tino nui me nga tono hei awhina i te reanga rangatira o naianei o nga kaiarahi torangapu ki te hinga i te raru nui o nga hononga o te ao, te whakahoki mai i nga korerorero noa, me te hanga i nga umanga me nga tikanga e rite ana ki nga hiahia o te ao o enei ra.
No tata nei ka tukuna e au etahi tono hei awhina i te hokinga mai i te pareparenga o te pakanga makariri hou ka timata ki te whakahoki mai i te whakawhirinaki ki nga kaupapa o te ao. Ko te tikanga, ka whakaaro ahau ki enei e whai ake nei:
- ki te mutunga ka timata ki te whakatinana i nga Whakaaetanga Minsk mo te whakatau i te raru o Iukereiniana;
- ki te whakaiti i te kaha o nga tautohetohe me nga whakapae a tetahi;
- ki te whakaae ki nga huarahi hei aukati i te aitua tangata me te hanga ano i nga rohe i pa ki te pakanga;
- ki te whakahaere i nga whiriwhiringa mo te whakapakari i nga whakahaerenga me nga tikanga mo te haumaru i Uropi;
- ki te whakakaha ano i nga mahi noa ki te whakatika i nga wero me nga riri o te ao.
E whakapono ana ahau ka taea e ia Nobel Laureate te tuku takoha ki te hinga i nga ahuatanga kino o naianei me te hoki ki te huarahi o te rangimarie me te mahi tahi.
Ko taku hiahia kia angitu koe me te tumanako kia kite koe.
I tae atu ki te Huihuinga tekau nga toa o te rangimarie Nobel:
- Tona Tapu te XIV Dalai Lama
- Shirin Ebadi
- Leymah Gbowee
- Tawakkol Karman
- Mairead Maguire
- José Ramos-Horta
- Wiremu Rawiri Trimble
- Betty Williams
- Jody Williams
me te tekau ma rua whakahaere Nobel Peace Laureate:
- Komiti Komiti Ratonga Amerika
- Amnesty International
- Pākehā Commission
- Te Whakatairanga o te Ao ki te aukati i nga Ladimnes
- International Organization Labor
- Te Kaunihera-a-Rohe mo te Huringa Huringa
- International Bureau o te Hauora
- Nga Whanaketanga Katoa o te Ao mo te Whakatupato i te Pakanga Nuclear
- Whakahaere mo te aukati i nga patu matū
- Ngā Huihuinga Pugwash mo te Pūtaiao me nga Take o te Ao
- Ko te Komihana Matua o nga Whenua o te Ao mo nga Refugees
- United Nations
Heoi, karekau ratou katoa i te tautoko i nga ahuatanga katoa o te whakaaetanga whanui i puta mai i nga whiriwhiringa a te Huihuinga.
