Na Peter van den Dungen, Maheni Kaituhi Hauora, Whiringa-ā-nuku 5, 2020
Ko te noho o nga pokapu, o nga akoranga, o nga huihuinga me nga pukapuka pukapuka, pukapuka, me era atu pukapuka kua whakatapua ki te kairipoata mo te rangimarie ka tino manakohia e Alfred Hermann Fried (1864-1921). He pono kua mohio ia ki te hiahia ohorere mo tenei momo purongo i enei ra. Ko te Austrian te kairīpoata tuatahi i whakawhiwhia ki te Nobel Peace Prize (1911). I teie mahana, e rave rahi mau papai vea tei hamani-ino-hia no to ratou imiraa i te hau, te parau mau e te parau-tia.
I whanau mai a Fried i Vienna, i timata a Fried hei kaihoko pukapuka me te kaiwhakaputa i Berlin i mua i tana noho hei mema kaha me te rangatira mo te kaupapa rangimarie o te ao i puta mai i muri i te whakaputanga o te pukapuka whakahē whawhai pai rawa atu a Bertha von Suttner, Lay Down Your Arms! (1889). I roto i nga tekau tau whakamutunga o te rau tau 19, ka whakaputahia e Fried tetahi rongo iti engari he mea nui ia marama na von Suttner i whakatika. I te tau 1899 ka whakakapihia e Die Friedens-Warte (The Peace Watch) na Fried i whakatika tae noa ki tona matenga.
Ko te heamana o te Komiti Nobel o Norewei i kii ko 'te pukapuka pai rawa atu mo te kaupapa rangimarie, me nga tuhinga tino pai me nga purongo mo nga raru o te ao.' I roto i te maha o nga kaitakoha rongonui ko nga tohunga mai i te whānuitanga o nga momo kaupapa (ina koa nga tohunga mo te ture o te ao), nga kaiwhaiwhai, me nga kaitōrangapū.
I roto i ana tuhinga maha katoa, ko Fried tonu te ripoata me te wetewete i nga take torangapu o taua ra i runga i te aro ki te hiahia me te whai waahi ki te whakamaarama i nga whakaaro muramura me te aukati i nga pakanga tutu (penei i ta von Suttner, te wahine kairīpoata tōrangapū tuatahi i te Tiamana. reo). I whakanuia e ratou he huarahi marama, mahi tahi me te hanga.
Ko Fried he kaituhi tino mohio, tino kaha hoki, he rite tonu tana mahi hei kairīpoata, ētita me te kaituhi pukapuka, rongonui me te tohunga, mo nga kaupapa e pa ana ki te kaupapa rangimarie, whakahaere o te ao, me te ture o te ao. Ko tana matatau hei kairīpoata ka whakaatuhia e te pukapuka i whakaputaina e ia i te tau 1908 me nga korero mo te 1,000 o ana tuhinga niupepa mo te kaupapa rangimarie. I tino wehe ia i a ia mai i nga kairīpoata auraki o ona ra - me te whakapouri kino o te mataku, te mauahara, me te whakapae i waenga i nga whenua - ma te kii ki a ia ano he kairīpoata rangimarie. 'I raro i te Haki Ma!', he pukapuka i taia e ia ki Berlin i te tau 1901, kei roto he kowhiringa o ana tuhinga me ana tuhinga roa, ka tapaina te taitara 'Mai i nga konae a te kairipoata rongomau' (Friedensjournalist).
I roto i tetahi tuhinga roa mo te perehi me te kaupapa o te rangimarie, i whakahee ia i te korenga o te hunga o muri mai, i te whakahawea ranei. Engari na te kaha o te tipu me te awe, tae atu ki te tango haere i te kaupapa o te kaupapa (ara ko te whakamahi i te apitireihana) e nga kawanatanga ki te whakatau i o raatau tautohetohe, i whakapono ia kua tata te huringa nui o te whakaaro o te iwi. Ko etahi atu take i whai waahi ki tenei huringa o mua ko te maaramatanga o te taumahatanga me te kino o te rangimarie mau patu, me nga pakanga utu nui me te kino i Cuba, Awherika ki te Tonga me Haina. I tika te tohe a Fried ka taea te whawhai, me te kore e taea te karo, na te koretake o nga hononga o te ao. Ko tana pepeha – 'Whakaritea te Ao!' – he whakaritenga i mua i te whakakore i nga patu (penei i te korero a Bertha von Suttner 'Whakatakoto i o Pua!') ka tino tika.
Ahakoa i whakapau kaha ia ki te whakatika i etahi hautaka mo te rangimarie, ka mohio a Fried he iti noa te hunga i tae atu ki a ratou, a, ko te 'kauwhau ki te hunga kua tahuri mai' kaore i whai hua. Ko te tino pakanga me mahi i roto i te perehi auraki.
Ko te hiahia mo te kairipoata mo te rangimarie he nui ake i era atu, na te mea ko nga hua o te pakanga tutu me te pakanga he tino kino rawa atu i te rau tau ki muri. Ko te whakaritenga me te whakangaotanga o te kairipoata mo te rangimarie i te timatanga o te rautau 21 me tino mihi. I whakamatau a Fried i tetahi mea pera i te timatanga o te rautau 20 i tana mahi ki te hanga i tetahi International Union of the Peace Press. Noa'tu ta'na mau tautooraa maitai roa, ua vai noa te reira i roto i te aiû e i te ora-faahou-raahia te mau ve'a hau i muri a'ei te piti o te mau tama'i rahi, ua mo'ehia ta'na mau tautooraa pionie.
Ahakoa i roto i tona whenua taketake o Ateria, ko te Nobel Peace Laureate kua 'tangohia, kua warewaretia' - te taitara o te haurongo tuatahi o Fried, i whakaputaina i te tau 2006.
Ko Peter van den Dungen he kaikorero / kaikorero manuhiri mo nga rangahau mo te rangimarie i te Whare Wananga o Bradford,
UK (1976-2015). He kaituhi korero mo te rangimarie, he kairuruku honore mo te International Network of Museums for Peace (INMP).
