Site na David Swanson, February 25, 2019
Edere m tupu banyere ndi mmadu bu ndi sayensi sayensi, nke di ka ndi nzuzu dika ihe ndi mara ya. Ogologo omenala anyị ekwuola na Oliver Twist nwere ike itolite etiti n'etiti ụlọ ndị ahụ n'ihi àgwà ndị o ketara eketa. Ma mgbe ọ dị afọ mgbe ndị ọkà mmụta sayensị nọ na fim ndị a na-ahụkarị bụ mkpụrụ ndụ ihe nketa, ihe dị iche iche enwetawo ihe.
A na-akpọ akwụkwọ na ihe nkiri Nwunye Nwunye Oge na-enye nkọwa dị oke aka nke ụzọ ọtụtụ ndị si eche banyere mkpụrụ ndụ ihe nketa. Onye agwa nwere "nkwarụ mkpụrụ ndụ" nke na-eme ka ọ na-aga n'ihu ma ọ bụ na-aga n'ihu ụfọdụ afọ ma ọ bụ ọnwa. Mgbe ọ maara ihe ndị ga-eme n'ọdịnihu, dịka igosi lotrị na-emeri, ọ na-enwe ike imeri lotiri ahụ. Ma mgbe ihe ndị ahụ dị. . . nke ọma, ihe ọ bụla ọzọ karịa lotiri, ọ na-enweghị ike ịgbanwe ya. Ọ bụrụ na ọ maara na mama ya ga-anwụ n'ime ụgbọ ala, ọ gaghị agwa ya ka ọ ghara ịbanye n'ụgbọala ahụ. Mgbe ọ maara na ọ ga-agbapụ, ọ pụghị ịkwa ákwá.
Ugbu a, nke a anaghị eme ka ọ mara ihe ọ bụla karịa nsogbu ọ bụla a na-emekarị na akụkọ ntụrụndụ oge (dị ka: ihe gbanwere nke onye ọzọ na-enweghị mmeri lotrị?). Nke a bụ na a gwaghị anyị ihe kpatara ya na-enweghị ike ịkwaba ma ọ bụ mee nne ya ogologo njem, ma ọ bụ ihe ga-eme ma ọ bụrụ na ọ gbalịrị. A na-agwa anyị na ọ nweghị ihe gbanwere. A na-edozi ihe nile n'agbanyeghị na ọ maara ya, ọ bụ nke a na-ekpebisi ike site na mkpụrụ ndụ ihe nketa - bụ nke anwansi nke lotiri ahụ kpuchiri.
Genes bụ isi iyi nke ike dị otú ahụ. Ụfọdụ 90% nke mkpụrụ ndụ ihe nketa gị bụ otu ihe ahụ dị ka mkpụrụ ndụ ihe nketa dị na òké. Ihe karịrị 99.9 pasent nke mkpụrụ ndụ ihe nketa gị dị ka mkpụrụ ndụ m. Ya mere, ọ dị ntakịrị maka anyị ma ọ bụ mkpụrụ ndụ anyị ka anyị nwee ike ịlụ ọgụ banyere mmeputakwa, ọ na-emekwa ka ọ dị mfe ịsị na obiọma na-achị ụmụ na-achịkwa ọdịmma onwe onye-Darwinism dị ka ọ na-ekwu na mmekọahụ mmadụ. Tụkwasị na nke ahụ, ahụ gị nwere ihe dịka nde 10 ugboro ole ka ọtụtụ mkpụrụ ndụ na-abụghị mmadụ ma ọlị dịka ndị ahụ; ndị a bụ mkpụrụ ndụ ihe nketa nke ụmụ anụmanụ na-adị ndụ na ntutu gị na ebe ndị ọzọ - na emetụta àgwà gị; otú ahụ ka epigenetic si gbanwee mkpụrụ ndụ gị n'oge ọgbọ na nke gị. Ya mere nri nri nne gị, na ahụmahụ gị tupu mgbe a mụsịrị nwa, na n'oge nwata, gụnyere nri gị na ihe na-emetọ ihe na gburugburu ebe obibi gị.
Ọ bụ ezie na ịme nwatakịrị n'ụzọ dị egwu nke nwatakịrị nwere ike ịmetụta àgwà omume okenye ahụ emesịrị, ikpe ahụ mere n'akwụkwọ Darcia Narvaez Nkpuru ihe ndi ozo na mmepe nke Omume mmadu: Evolution, Culture, and Wisdom, ọ bụ na nwata ịzụlite na omenala nke oge a na-emepụta ndị okenye nwere mmejọ omume na ịzụlite ụmụaka na obere ìgwè nke ndị na-achụ nta anụ anaghị eche. Ọbụna anyị na-atụ anya na ụmụaka ga-enwe nsogbu, ụmụ ọhụrụ na-akwa ákwá nke ukwuu, ndị na-eto eto na-akpa àgwà dịka "egwu abụọ," na ndị na-eto eto gabiga nsogbu. Anyị na-ekwupụta ihe ndị dị otú ahụ "nkịtị," ọ bụ ezie na, na-arụ ụka Narvaez, ha anaghị adị mma na omenala ndị na-achụ nta anụ ọhịa na-abụkarị ihe ka ọtụtụ n'ime ndụ dị ugbu a nke ụmụ mmadụ.
Narvaez na-ekwu ọtụtụ ihe ndị ọzọ karịa mkpụrụ ndụ ihe nketa na ọdịdị nke ndị mmadụ na omenala ụfọdụ ndị Westerners kwuru na ọ fọrọ nke nta ka ha ghara ịdị jụụ: Ifaluk nke Micronesia, ndị na-eju anya, ndị egwu Hollywood gosipụtara igbu ọchụ ụdị ụmụaka ndị America enwekarị ọtụtụ ugboro; bụ Semai nke Malaysia, bụ ndị kọwaara na ha enweghị ime ihe ike megide ndị mmegide site n'ikwu na ndị iro ahụ nwere ike imerụ ahụ.
Ụdị nwatakịrị dị aṅaa na-atụnye aka na ọdịbendị udo? Na-enye nanị ihe atụ ole na ole: ahụmahụ nleta na-enye obi ụtọ, izute mkpa n'oge na-adịghị anya, anụ ahụ na-emetụ aka mgbe nile, na-enye nwa site na afọ 4, ọtụtụ ndị okenye na-elekọta, nkwado ziri ezi, na ịrụ ọrụ free na ọdịdị na ndị ọrụ ibe.
Narvaez na-ekwu na ndị okenye nwere ike ịgbanwe, ha ga-ekwenye na ọtụtụ n'ime anyị kwesịrị. Nke ahụ bụ, anyị nwere ike ịgbanwe onwe anyị, ọ bụghị naanị ịzụlite ụmụaka. Mana mmadu anyi meputara ugbua, site n 'ugbua ihe ojoo nke na-eme ka egwu na nhụjuanya dozie, emeela ka mmadu ndi mmadu ndi nwere otutu ogugu ndi mmadu choro ka ha mara nke oma. oke iwe, oke egwu, oke ochicho ichikota. Àgwà ndị a abụghị "ọdịdị mmadụ" site na nkọwa ọ bụla nke okwu ahụ na-enweghị isi, ma ha bụ kpọmkwem ihe ndị na-ere agha Venezuela dị ka ịhụnanya na-akpali mmasị ịhụ ndị na-ege ha ntị.
Akwụkwọ Narvaez bara ọgaranya ma dị egwu ma na-eleba anya na mmetụta nke omenala karịa nwata, gụnyere ike nke akụkọ echepụta ma ọ bụ akụkọ ntolite iji metụta mmetụta nke ndị mmadụ. Ọ dị mkpa ma ọ bụrụ na bọmbụ na-eme ka ụwa bụrụ ebe ka mma na fim ndị na-eme fim ọbụna ma ọ bụrụ na ọ bụ "ntụrụndụ."
Akwụkwọ ahụ na-ekwu banyere asụsụ nke neurobiology, ebe m na-ekwu enweghị ike. Maka ndị na-eji ọnụ ọgụgụ ahụ akpọrọ ihe, ebe a ọ bụ, na-eme ka ikpe ahụ megide ike nke "mkpụrụ ndụ ihe nketa" ma ọ bụ "ọdịdị." Nke a na-abịa n'enweghị ihe kpatara ya. Omume ụmụ mmadụ na-ahụ n'oge gara aga, dị ka Sigmund Freud, dịka atụleghị ya dị ka a hụworo kama ọ bụ, "echeghị ya." Ọ bụrụ na a chọpụtara ya na ụbụrụ, a ga-edebe ya.
N'agbanyeghị nke ahụ, ịgafe n'akwụkwọ Narvaez bụ ntụgharị uche na-enweghị atụ nke "ihe dị mkpa" na "isi" na "ọdịdị mmadụ." A na-agwa anyị, dịka enweghị omume ọma mgbe "n'ezie ọ bụ mmeghachi omume nke ndụ . "Isi ihe onye dere akwụkwọ ahụ kwuru bụ, n'ezie, ọ bụ ma. Ma, ọ bụ nanị ihe ndị dị ndụ na-aghọ "ezigbo."
"Ụdị mmadụ" bụ ihe ọhụụ na-eme ihere n'ihi ihe ọ bụla ihere. Agaghị m agbaghara ma ọ bụ chefuo ma ọ bụ nye aka ma ọ bụ ghọta ma ọ bụ kpuchie bọmbụ ma ọ bụ chebe mama m site na mberede ụgbọ ala n'ihi "ọdịdị mmadụ." Echere m na ọ bụ ihe na-emebi emebi ọbụna ma ọ bụrụ na onye agbalịrị ịkọwa ya dị ka " ihe omume ma ọ bụ kachasị mma nke obere ìgwè ndị na-achụ nta anụ. "Otu ihe, e nwere mgbagha nke echiche abụọ dị iche iche na nkọwa ahụ. Maka ihe ọzọ, ọ bụ nkọwa akọwaghị mkpa nke aha ọhụrụ, nke dị ntakịrị. Maka ihe ọzọ, enweghi ihe akaebe na-egosi na ụmụ mmadụ nọ na-abụ ma ọ bụ na anyị kwesịrị ịchọ ka ha dịrị n'otu. Na, na mgbakwunye, anyị chọrọ otu ụkpụrụ omume ugbu a na ọ bụ ihe ọhụrụ (lee n'okpuru).
Ugbu a, enwere nkwenye doro anya na echiche ahụ bụ na agha dị na ọdịnala anyị na-ewu ewu karịa mkpụrụ ndụ ihe nketa anyị, ya bụ na agha anaghị adịkarị mma. Ikekwe agha dị na enweghị ọchịchị onye kwuo uche anyị. Ndị Okinawa mere ntuli aka ọzọ maka ndị agha US ọzọ. Ma ọ dịghị onye na-eche banyere ha. A na-ewu ntọala ahụ agbanyeghị. Ekwenyere m na nkọwa abụọ nke agha bụ eziokwu. N'iburu ụkọ onye kwuo uche ya, anyị chọrọ ọdịbendị na-emegide agha karịa nke a.
Enweghi ihe kpatara ihe ndi mere n'oge na-adighi anya na echiche m achotara na akwukwo Narvaez na onye di nma, onye nwere obi oma, onye nwere obi iru ala, onye nwere obi oma. Iji bụrụ omume ugbu a bụ itinye aka na-eme ihe megidere mmebi ihu igwe na agha. Iji bụrụ ihe ọ bụla ọzọ, n'agbanyeghị otú i si bụrụ ihe ọ bụla ọzọ, ọ bụ omume rụrụ arụ. Àgwà rụrụ arụ anyị mere ka ọ dị mkpa maka omume ọma. Ọ bụ otu nke ọtụtụ ọgbọ nke ụmụ mmadụ na-echetụbeghị. Amamihe ha na ihe omuma ha choro, ma ha ezughị.
Omume uche m nwere ike ịgbanwe site n'otu ọnọdụ gaa na onye ọzọ, dị ka Narvaez na-atụ aro, ma anaghị m achọ enyemaka mberede ma ọ bụ ngwá agha nuklia. Anyị nwere mkpa dị mkpa maka inwe ọgụgụ isi (nakwa dị ka ịdị umeala n'obi). Ọ dịkwa anyị mkpa ka ọ gbanwee echiche zuru ụwa ọnụ ma ọ bụrụ na anyị ga-enwe ụwa ebe obibi.
