Site n'aka David Swanson, World BEYOND War, Jenụwarị 26, 2022
Christopher Coker dere Ihe kpatara Agha dabara na ụdị nke Margaret MacMillan Agha: Otu esemokwu si kee anyị, nke Ian Morris Agha: Gịnị Dị Mma Maka?, na Neil deGrasse Tyson's Ngwa agha. Ha na-arụrịta ụka dị iche iche maka agha, mana ha na-enwekarị nzuzu n'ozuzu nke mere na ọ dị ka omume mmesapụ aka dị oke egwu ọbụna kwanyere okwu ha ùgwù dị ka "arụmụka." Akwụkwọ Coker, dị ka nke MacMillan mana ọ dị obere, na-etinye ọtụtụ ibe na ihe ndị na-adịghị mkpa.
Enwere m arụmụka na-abịa n'ime nke m ga-arụ ụka na agha enweghị ike izi ezi. Arụmụka dị otú ahụ na-amalitekarị n'ụzọ ezi uche dị na ya karịa echiche na agha bụ nnọọ ihe a na-apụghị izere ezere. M na-atụ anya ka onye iro m na-arụrịta ụka, ọ bụghị na ụmụ mmadụ ga-alụ agha dị ka agụụ, akpịrị ịkpọ nkụ, ihi ụra, wdg, ma na ọnọdụ a pụrụ iche n'echiche nke ịlụ agha ga-abụ nhọrọ omume nke gọọmenti ga-eme.
N'ezie "agha bụ ihe a na-apụghị izere ezere" na "agha bụ ihe ziri ezi" na-enwekarị mgbagwoju anya. Ọ bụrụ na agha a na-apụghị izere ezere, ị nwere ike iji nke ahụ gosi na ịkwado maka agha iji merie ha kama ịla n'iyi. Ọ bụrụ na agha ziri ezi n'ụzọ ụfọdụ na-adịgide adịgide, ị nwere ike iji nke ahụ rụọ ụka maka na ọ gaghị ekwe omume. Akwụkwọ Coker na-ekwu na peeji mbụ ya na agha bụ ihe a na-apụghị izere ezere, na agha na-akwụsị bụ "oké aghụghọ," na "[w] agaghị agbanarị agha," na-agwakọta nke a ọnụ na nzọrọ na agha bụ ezi uche na uru. Na njedebe nke akwụkwọ ahụ, mgbe ọtụtụ nkwenye kwadoro otú agha dị egwu si dị egwu, ọ na-ede, "Ànyị ga-ahụ njedebe agha? Ikekwe, otu ụbọchị. . . " Akwụkwọ dị otú ahụ ọ kwesịrị ka a kwughachi ya, ka ọ̀ ga-adabarịrị mkpesa maka igbu oge?
Coker, site na usoro nke akwụkwọ ahụ, na-emegharị isiokwu izugbe a. N'otu oge ọ na-ewepụta ogologo oge na-ekwu na Stephen Pinker na-ekwu banyere agha oge ochie, wee kọọ ụfọdụ n'ime eziokwu ndị na-adịghị mma na-adabaghị n'ihe Pinker kwuru, wee kwubie, sị, "N'ikpeazụ, onye na-abụghị ọkachamara ga-eji eriri afọ ya. M na-ahọrọ . . . . Ma mgbe ahụ, gịnị mere onye ọ bụla ga-eji na-eche banyere ihe ọ họọrọ?
Ọ dịghị mkpa n'ezie ka onye ọ bụla "na-aga na eriri afọ," dị ka m ga-agbalị ịkọwa. Achọrọ m ibu ụzọ mee ka o doo anya, n'ihi na akwụkwọ ndị a adịghị, na e nwere ọdịiche dị n'etiti ịzọrọ na agha bụ ihe a na-apụghị izere ezere na ikwu na agha dị anyị mma. Nke ọ bụla nwere ike ịbụ eziokwu na-enweghị nke ọzọ. Ha abụọ nwere ike ịbụ eziokwu. Ma ọ bụ, dị ka ọ na-eme n'ezie, ha abụọ nwere ike ịbụ ụgha.
Echiche bụ́ na agha bụ ihe a na-apụghị izere ezere na-emegide ọtụtụ nsogbu. Otu bụ na ndị mmadụ na-eme nhọrọ, na omume omenala na-emepụta site na nhọrọ ndị ahụ. Otu nsogbu ahụ zuru ezu iji kwụsị ụgbọ oloko a na-aghaghị agha, mana enwere ndị ọzọ. Ihe ọzọ bụ na ọ dịghị agha n'otu n'otu n'ezie ebe anyị na-enweghị ike ịkọwa nhọrọ ndị e mere na otú e nwere ike isi mee nhọrọ dị iche iche. Nsogbu ọzọ bụ na ọha mmadụ na-ahọrọkarị ime n'alụghị agha ruo ogologo oge. Nke atọ bụ na ihe ka ọtụtụ ná ndị mmadụ, ọbụna n’okpuru ọchịchị ndị na-ebu agha, na-ebi ndụ ha n’enweghị ihe jikọrọ ya na agha, nakwa na ndị nwere ihe jikọrọ ya na ya na-atakarị ahụhụ. N'ime ọha mmadụ nke nụtụrụla banyere agha, ị nwere ike ime ka ụfọdụ ndị chọọ isonye, ọ bụ ezie na ọ bụghị ọtụtụ ndị ga-eme ihe niile ha nwere ike ime iji zere ya, ma eleghị anya, ìgwè mmadụ ndị ga-ekere òkè nanị ma ọ bụrụ na a manyere ha. Ọ dịghị mba dị n'ụwa nwere ụlọ ọgwụ maka ndị nwere ụkọ agha, ma ọ bụ akwụkwọ iji manye ndị mmadụ ka ha rie, hie ụra, ịṅụ ihe ọṅụṅụ, mee ịhụnanya, ime enyi, ime nkà, ịgụ egwú, ma ọ bụ arụmụka, na mgbu nke ụlọ mkpọrọ ma ọ bụ ọnwụ. Ọtụtụ akwụkwọ na-arụrịta ụka maka enweghị ike nke ihe anaghị emechi na “Ànyị ga-ahụ njedebe ya? Ikekwe, otu ụbọchị. . . "
E nwekwara nsogbu nke otú ihe dị iche iche si dị nnọọ iche bụ́ ndị a kpọrọ agha taa, afọ 200 gara aga, afọ 2,000 gara aga, ná mba ndị nwere ọtụtụ ndị agha, na n’obodo ndị na-eji ube eme ihe. Enwere ike ịme ikpe siri ike na onye na-anya ụgbọelu na onye na-atụ ube adịghị etinye aka n'otu ọrụ ahụ, nakwa na mgbe Coker dere "Agha agaghị ekwe omume ma ọ bụrụ na anyị adịghị njikere ịchụrụ ibe anyị àjà," ọ nwere ike ọ gaghị ezo aka. nye ndị na-anya ụgbọ elu, ndị isi ala, ndị odeakwụkwọ agha, ndị na-erite uru ngwá agha, ndị isi a họpụtara ahọpụta, ndị isi mgbasa ozi, ndị na-agụ akụkọ, ma ọ bụ ndị ọkachamara, ndị yiri ka ha na-eme ka agha kwe omume n'onwe ha n'enweghị àjà ọ bụla.
Echiche bụ na agha bara uru na-agba ọsọ megide nsogbu nke ya, gụnyere na agha bụ ihe na-akpata ọnwụ na mmerụ ahụ na nhụjuanya na nhụjuanya na enweghị ebe obibi, onye na-ebute mbibi nke akụ na ụba na ihe onwunwe, onye isi na-akpata ọgba aghara ndị gbara ọsọ ndụ, isi ihe kpatara ya. mbibi gburugburu ebe obibi na nsị nke ikuku, mmiri na ala, onye na-atụgharị ihe onwunwe dị elu site na mkpa mmadụ na gburugburu ebe obibi, ihe kpatara ihe ize ndụ nke apocalypse nuklia, ihe ziri ezi maka nzuzo nzuzo gọọmenti, isi ihe ndabere maka mmebi nke nnwere onwe obodo, onye na-enye aka na ịkpọasị na ime ihe ike ịkpa ókè agbụrụ, ihe ịsụ ngọngọ bụ isi n'ịkwado ọchịchị nke iwu ma ọ bụ imekọ ihe ọnụ zuru ụwa ọnụ na ọgba aghara zuru ụwa ọnụ nke mba ụwa na-emeghị nke ọma n'ụzọ ziri ezi, dị ka ọdịda ihu igwe na ọrịa ọrịa na-efe efe, na n'ezie dị otú ahụ. ekwenyela na ọdachi dakwasịrị na ndị na-akwado agha ọ bụla nwere ike ime ka à ga-asị na ọ bụ “ihe ikpeazụ ha ga-eme.”
Ihe dị iche m na-eme n'etiti nzọrọ ụgha na agha bụ ihe a na-apụghị izere ezere na nkwupụta ụgha na agha bara uru adịghị adị na akwụkwọ Coker, ọ bụghị nanị n'ihi na ọ na-eme ka ọ dị nro, na-edozi ya, na-enwekwa ike ịnweta tangent na-adịghị mkpa, kamakwa n'ihi na ọ na-achọ mee arụmụka pseudo-Darwin na agha bụ uru evolushọn, na uru a n'ụzọ ụfọdụ na-eme ka agha bụrụ ihe a na-apụghị izere ezere (ma e wezụga na ọ bụghị n'ihi na "ikekwe otu ụbọchị. . . ").
Coker anaghị eme ka esemokwu dị ka ịpụ n'echiche ka ọ na-agbakọ ọnụ. Ọ na-ezo aka n’ịfefe “ihe mere e ji adọta ụmụ okorobịa n’agha n’oge mbụ” n’agbanyeghị na ihe ka ọtụtụ n’ụmụ okorobịa anọghị n’ụzọ doro anya, na n’obodo ndị na-enwebeghị agha, ọ dịghị otu nwa okorobịa a dọtara n’ebe ahụ. Ọ na-ekwu, sị: “Agha maliterela ọtụtụ narị puku afọ gara aga, mana nke a tụgharịrị dabere na isi ya na eriri afọ ya, ụfọdụ ntule banyere ya. Homo erectus, na mkpokọta akwụkwọ ndetu efu efu. "Immanuel Kant kwetara na anyị bụ ndị na-eme ihe ike site n'okike," Coker na-agwa anyị, na-enweghị ihe ọ bụla na-egosi na anyị nwere ike karịa echiche narị afọ nke iri na asatọ nke "site n'okike."
N'ezie Coker jumps si n'ebe ahụ channeling mmụọ nke Dr. Pangloss na-agwa anyị na agha na-eduga n'etiti ozuzu, na-eme ka mmụba na IQ larịị, nke mere na, "E nwere a zuru okè ezi uche mere anyị na-etinye aka na ihe na-emekarị na-egosi. ịbụ omume na-enweghị isi dị otú ahụ.” Agha nwere ike ịbụ ihe jọgburu onwe ya mana ọ bụghị dị egwu dị ka ọdịda nke Voltaire ịrapara n'ahụ maka nke a! Echefula na nke a bụ oke ara. Ka anyị tụlee echiche a nke omume ezi uche na-adịghị ekwu okwu ma ọ bụ, dị ka anyị maara, ọbụna echiche. A na-akpọsa agha n'ozuzu dị ka agha ntụte megide ndị ahịa ngwá agha mba ọzọ ghọrọ ndị ọjọọ na n'ụzọ ụfọdụ karịa ọchịchị aka ike, ọ bụghị dị ka ụzọ isi mụọ ndị mba ọzọ ọjọọ. Ma, ee e, Coker anaghị ekwu maka agha oge ochie. O kwuru, sị: “Ndị mmadụ na-eme ihe ike na-enweghị atụ. Ọ pụtara ugbu a. Na ruo mgbe ebighị ebi. (Ma eleghị anya ọ bụghị otu ụbọchị.)
Coker na-egosi na agha bụ ihe a na-apụghị izere ezere n'ụzọ dị ukwuu site n'ịtụ aka n'ọtụtụ dị iche iche nke ọgụgụ isi nke anụmanụ ndị ọzọ na adịghị ike nke ụmụ mmadụ, n'agbanyeghị na-enweghị ịkọwa otú nke ọ bụla n'ime nke a si gosi ihe ọ bụla. "A na-emetụtakwa anyị, ọ bụ na anyị abụghị, site na nnukwu mkpali dị ka nri ngwa ngwa (n'agbanyeghị na ha anaghị eri nri karịa ndị ọzọ) na ụdị ịzụ ahịa foto (ndị ọ bụ ezie na ndị mara mma na-enwekarị ọgụgụ isi karịa ndị ọzọ)." Ihe omimi kachasị ebe a, echere m, bụ ma ha enweghị ọgụgụ isi karịa onye kwenyere na foto a na-ese foto nwere ọkwa ọgụgụ isi. Isi ihe dị ka ọ bụ n'ụzọ ụfọdụ ụdị-centric mpako ikweta na anyị ọrụ (na ike) ịhọrọ omume anyị. Ma, n'ezie, ọ nwere ike ịbụ enweghị ọrụ amaghị.
Ụfọdụ isi nghọta ndị ọzọ sitere na Coker nke m na-emeghị:
"Ụmụ mmadụ [H] dị njikere igbu onwe ha, n'ihe ize ndụ nye onwe ha." (peeji nke 16) (ma e wezụga ọtụtụ n'ime ha na-adịghị)
"[W] ar abụrụla otu n'ime ụzọ kachasị dị irè isi meziwanye 'ahụ ike anyị n'ọdịnihu.'" (peeji 19) (ma e wezụga na nke a bụ ihe na-abaghị uru, nke na-enweghị isi, ihe efu ọbụna ma ọ bụrụ na nukes adịghị ejedebe na-akọwapụta ahụ ike anyị)
"Agha na-aga n'ihu na-egbo mkpa ọha na eze na nke mmụọ anyị." (peeji nke 19) (ma ewezuga na enweghị njikọ dị n'etiti agha agha nke mba na ọkwa obi ụtọ nke mba, n'aka nke ọzọ)
"Agha bụ ihe na-eme anyị mmadụ." (peeji nke 20) (ma e wezụga na ihe ka ọtụtụ n'ime anyị bụ ndị na-enweghị ihe jikọrọ ya na agha abụghị hippopotamuses)
“Ihe na-atọ anyị ụtọ maka agha” (peeji nke 22) (ihe zuru ụwa ọnụ karịa mmasị anyị nwere na COVID?)
“udo nwere ike ịgbawa. Agha nwere ike ibili . . . " (peeji nke 26) (ya mere, gịnị kpatara ịkpọ ndị mmadụ aha ma ọlị? nke a dị ka ọrụ maka ndị na-ahụ maka ihu igwe)
"Ọgụgụ isi artificial ga-ewepụ agha n'aka anyị?" (peeji nke 27) (ọ bụrụ na ị ga-eme ka agha bụrụ ihe a na-apụghị izere ezere site na ndị na-abụghị mmadụ, gịnị kpatara na-ekwu na ụmụ mmadụ n'ime mmadụ dị n'ime mmadụ bụ ihe na-eme ka agha bụrụ ihe a na-apụghị izere ezere?)
"Ikike' nke ịbụ naanị mmadụ ibe ya gbuo, ọ bụrụgodị na ọ na-agbapụta ngwa agha site na ọtụtụ puku kilomita, nwere ike ịbụ ihe kacha ruuru mmadụ nke anyị na-azọrọ maka onwe anyị." ( peeji nke 38-39) (Apụghị m ọbụna)
Coker, n'ihi otuto ya, na-anwa azịza maka agha-bụ-mmadụ nke nwoke na nwanyị. A na-akpọbu agha a na-apụghị izere ezere, nke sitere n'okike, na nke nwoke. Ugbu a, ọtụtụ ụmụ nwanyị na-eme ya. Ọ bụrụ na ụmụ nwanyị nwere ike iburu ya, gịnị kpatara ma nwoke ma nwanyị enweghị ike itinye ya? Mana Coker na-arụtụ aka na ihe atụ ole na ole nke ụfọdụ ụmụ nwanyị na-alụ agha ogologo oge gara aga. Enweghị azịza ọ bụla.
Coker na-ekwukwa na “agha bụ isi n'ụdị ndụ ọ bụla anyị kere ruo ugbu a. Ọ bụ omenala na oge ọ bụla; ọ gafere ma oge na ebe.” Mana n'ezie nke a abụghị eziokwu. Enwebeghị otu ọganihu n'ụwa niile site na ụdị ọha kachasị mma, dị ka Coker si eche, mana dịka akọwara nke ọma na Ụtụtụ nke ihe niile, n'agbanyeghị ihe ị na-ekwu maka ihe ọ bụla ọzọ n'akwụkwọ ahụ. Na ọtụtụ ndị ọkà mmụta gbasara mmadụ nwere ederede enweghị agha n'ọtụtụ akụkụ nke Ụwa ruo ogologo oge.
Otú ọ dị, ihe akwụkwọ dị ka Coker nwere ike ime, na-adọpụ uche anyị site n'eziokwu ahụ dị mfe na ọ na-amasị m ịhụ Jean-Paul Sartre ka ọ na-esi n'ala pụta, isi ya na-atụgharị 360 degrees, na-eti anyị mkpu: ọ bụrụgodị na onye ọ bụla na-enwebu agha, anyị nwere ike ịhọrọ ịghara ime ya.
