By William M. Timpson, PhD (Educational Psychology) na Selden Spencer, MD (Neurology)
E nwetara site na William Timpson (2002) Nkuzi na imuta Udo (Madison, WI: Atwood)
N'oge agha na mmegwara agha, olee otú mmadụ si akụzi banyere udo? Olee otú anyị ga-esi nyere ndị na-eto eto aka ịchịkwa iwe na iwe ha mgbe ime ihe ike juru ebe niile ná ndụ ha, n’ụlọ akwụkwọ na n’okporo ámá, n’akụkọ ozi, na telivishọn, n’ihe nkiri sịnịma nakwa n’okwu ụfọdụ n’ime egwú ha? Mgbe ihe ncheta nke mwakpo na-adịwanye njọ na oku maka mmegwara na-ada ụda, kedu ka onye nkuzi na onye na-ahụ maka akwara ozi-ma ọ bụ onye ọ bụla nọ n'ọrụ nduzi nke kwadoro echiche nke udo na-adịgide adịgide-mepee mkparịta ụka bara uru banyere ụzọ ọzọ maka ime ihe ike?
N'ihi na n'isi ya, ọchịchị onye kwuo uche ya chọrọ mkparịta ụka, na nkwekọrịta. Ndị ọchịchị aka ike na-achị n'enweghị ajụjụ, ebe ike na-adịghị ike, ịhụ ndị mmadụ n'anya, ụjọ, na ihe ndị ọzọ na-echebe adịghị ike ha. N'ịchọ udo, Otú ọ dị, anyị nwere ọtụtụ ndị dike na-akpọ maka mkpali na nduzi. Ụfọdụ dị ka Gandhi, Martin Luther King Jr., Thich Nhat Hanh, Elise Boulding na Nelson Mandela maara nke ọma. Ndị ọzọ adịchaghị ọha mana ha sitere na obodo dịka Quaker Society of Friends, ndị Mennonites na ndị Bahai, ma na-ekerịta nkwenkwe okpukpe bụ isi na udo na enweghị ọgba aghara. Ụfọdụ dị ka ụbọchị Dorothy raara onwe ha nye ọrụ chọọchị ha maka ikpe ziri ezi, agụụ, na ndị ogbenye. Ma mgbe ahụ, e nwere ụwa nke neuroscience na ihe anyị nwere ike ịmụta banyere udo udo na-adigide n'aka ha.
Ebe Selden Spencer na-enye echiche mmeghe ndị a: Ịkọwapụta udo site n'echiche ọha mmadụ / otu dị egwu karịsịa site na neurobiological prism. Ikekwe ilekwasị anya na onye ahụ nwere ike ịdịrị anyị mfe maka anyị ịmara na udo nke onye ọ bụla nwere ike imetụta omume ọha mmadụ. N'ebe a, anyị nwere ike ịrụtụ aka na omume ndị dị mma maka onye ọ bụla chọrọ ịnọ n'udo. Dịka ọmụmaatụ, a mụọla ntụgharị uche ma mara ihe ndabere neurobiological ya. Ọ bụla otu ụzọ ndị mmadụ si enweta udo kemgbe ọtụtụ narị afọ.
Otú ọ dị, ebe a anyị ga-arụ ụka na udo nke onye ọ bụla bụ na isi ya bụ nguzozi nke ọma nke ụgwọ ọrụ na ihere. Anyị nwere ike ịhụ nke a mgbe ndị mmadụ n'otu n'otu nọ n'ọnọdụ nguzozi na ọ bụghị n'ịchọgharị na ịchụ àjà maka ụgwọ ọrụ ma ọ bụ na-etinye aka n'ime obi nkoropụ nke ọdịda na ihere. Ọ bụrụ na nke a ziri ezi, mgbe ahụ udo nke obi nwere ike ime.
Usoro biphasic a abụghị mba ọzọ na usoro ụjọ ahụ. Ọbụna ihe omume dị ndụ dị ka ụra nwere ike ibelata ka ọ bụrụ mgbanyụ ọkụ. Enwere ntinye na-adịghị agwụ agwụ ebe a, ma ngwa ngwa na ngwa ngwa, metabolic na neuronal, ma n'ikpeazụ, ụra na-ebute site na ventrolateral preoptic nucleus (vlPo). Ikekwe ihe kacha emetụta bụ ntinye orexin sitere na hypothalamus mpụta.
Ya mere, anyị nwekwara ike iche na nguzozi nke ụgwọ ọrụ na ihere bụ nke dopamine na-edozi dị ka ventral tegmental nucleus siri kwupụta na nke a ga-ekpebi ọnọdụ udo nke ime mmadụ. A ghọtara na mmetụta udo a ga-adị iche maka onye ọ bụla. Onye agha e nyere ma zụọ ya n'ime ihe ike ga-enwe ụgwọ ọrụ / ihere dị iche iche na ọ ga-adị iche na onye mọnk na-esote.
A na-atụ anya na nnabata nke sekit a zuru ụwa ọnụ nwere ike inyere anyị aka ịghọta nke ọma ụdị udo n'otu n'otu. N'ụzọ doro anya, ogo nke a na-ejikọta onye ahụ na otu ahụ ga-ekpebi mmetụta onye ahụ na-enwe n'ìgwè nakwa mmetụta nke otu n'ime onye ahụ. Echiche maka nlanarị nke onye ma ọ bụ otu ga-enye aka kọwaa udo.
Echiche nke ikpe na-ezighị ezi pụrụ ịkpaghasị udo nke obi na nguzozi nke ụgwọ ọrụ na ihere. Ya mere, ajụjụ gbasara ikpe ziri ezi na-akpaghasị ụgwọ ọrụ na ihere n'ụdị ụfọdụ. Ogbugbu nke beavers ma ọ bụ Paiutes agaghị akwụsị ruo mgbe ihere na-aghọta ụgwọ ọrụ. Udo nke ime na-agbaze na mgba a. Ọ na-amalite site n'otu n'otu wee banye n'òtù ahụ site na usoro mgbagwoju anya nke ekwuru na mbụ.
***
Akwụkwọ ndị ọzọ gbasara iwulite udo na ime udo dị ka faịlụ pdf (“e-book):
Timpson, W., E. Brantmeier, N. Kees, T. Cavanagh, C. McGlynn na E. Ndura-Ouédraogo (2009) 147 Ndụmọdụ bara uru maka ịkụzi udo na ime udo. Madison, WI: Atwood.
Timpson, W. na DK Holman, Eds. (2014) Ọmụmụ ihe na-ese okwu maka nkuzi gbasara nkwado, esemokwu na ụdị dị iche iche. Madison, WI: Atwood.
Timpson, W., E. Brantmeier, N. Kees, T. Cavanagh, C. McGlynn na E. Ndura-Ouédraogo (2009) 147 Ndụmọdụ bara uru maka ịkụzi udo na ime udo. Madison, WI: Atwood.
