Site Ed O'Rourke
| Agha Obodo bịara wee gaa. Ihe kpatara ọgụ ya, enwetabeghị m.
Site n’abụ, “N’ebe Chineke nọ n’akụkụ Anyị.” Agha ahụ… bụ ọnọdụ ihe na-adịghị mkpa, a ga-ezerekwa ya ma ọ bụrụ na ejirila ndidi na amamihe mee n'akụkụ abụọ ahụ. Robert E. Lee Ndị mba ọzọ na-ekwukarị maka ịnwụ maka obodo ha, ọ dịghịkwa mgbe ha ga-egbu obodo ha. Bertrand Russell |
United States họọrọ ịlụ ọtụtụ agha. E nwere ụfọdụ echiche a ma ama maka Agha Mgbanwe (1775-1783). US ga-alụ ọgụ ike Axis ma ọ bụ hụ ka ha meriri Europe na Eshia. Agha ndị ọzọ bụ na nhọrọ: na 1812 na Great Britain, 1848 na Mexico, 1898 na Spain, 1917 na Germany, 1965 na Vietnam, 1991 na Iraq na 2003 na Iraq ọzọ.
Agha Obodo US bụ nke kacha sie ike ịgbanahụ. Enwere ọtụtụ nsogbu ndị dị n'ofe: ndị mbata, tarifụ, mkpa ọwa mmiri, okporo ụzọ na okporo ụzọ ụgbọ oloko. N'ezie, isi okwu bụ ịgba ohu. Dị ka ite ime taa, ọ dịghị ohere ọ bụla iji kwenye. N'ọtụtụ okwu ndị ọzọ, Congressmen nwere ike kewaa ọdịiche ahụ ma mechie nkwekọrịta ahụ. Ọ bụghị ebe a.
Nnukwu ndudue na Mgbakọ Ọchịchị (1787) adịghị atụle na steeti ma ọ bụ steeti n'ime otu ga-ahapụ Union ozugbo ha sonyere. N’ebe ndị ọzọ ná ndụ, e nwere usoro nkewa n’ụzọ iwu kwadoro, maka ndị lụrụ di na nwunye nwere ike ikewa ma ọ bụ ịgba alụkwaghịm. Ndokwa dị otú ahụ agaraghị ezere mwụfu ọbara na mbibi. Iwu ahụ gbachiri nkịtị na ọpụpụ. Ma eleghị anya, ha echeghị na ọ ga-eme.
Ebe ọ bụ na United States malitere dị ka nkewapụ na Great Britain, ndị Southerners nwere ezi echiche iwu ịhapụ Union.
James M. McPherson's Agha mkpu nke nnwere onwe: Agha Obodo Oge na-akọwa mmetụta mmetụta miri emi n'akụkụ abụọ ahụ. Akụ na ụba owu na ịgba ohu bụ ihe atụ nke ọrịa Dutch, nke na-etinye uche na akụ na ụba mba ma ọ bụ mpaghara gburugburu otu ngwaahịa. Owu na South ihe mmanụ ala na Saudi Arabia taa, ike na-anya. Owu weghaara isi ego itinye ego dị. Ọ dị mfe ibubata ngwa ahịa arụpụtara karịa ime ha na mpaghara. Ebe ọ bụ na ịrụ ọrụ itolite na owuwe ihe ubi dị mfe, ọ dịghị mkpa maka usoro ụlọ akwụkwọ ọha.
Dị ka ọ na-adị na nrigbu, ndị na-erigbu na-eche n'eziokwu na ha na-emere ndị a na-emegbu emegbu amara nke ndị na-abụghị omenala ha na-apụghị ịghọta. Onye omebe iwu South Carolina James Hammond nyere okwu ya a ma ama “Cotton is king,” okwu na March 4, 1858. Lee ihe ndị a sitere na ibe 196 n'akwụkwọ McPherson:
"N'ime usoro mmekọrịta ọha na eze niile, a ghaghị inwe klas iji rụọ ọrụ ndị dị ala, na-eme ihe ọjọọ nke ndụ ... mmepeanya, na imeziwanye…Kwa niile na-ewe gị n'ọrụ nke ndị ọrụ aka na 'ọrụ' dịka ị na-akpọ ha bụ ndị ohu. Ọdịiche dị n'etiti anyị bụ na a na-goro ndị ohu anyị ụgwọ maka ndụ ma na-akwụ ụgwọ nke ọma… a na-goro nke gị n'ụbọchị, anaghị elekọta ya, ma na-akwụ ya obere ụgwọ. "
Echiche m bụ na agha obodo na nnwere onwe enyereghị ndị isi ojii aka ka agha zere. Ọkachamara akụ na ụba nwụrụ anwụ, John Kenneth Galbraith chere na n'afọ ndị 1880 na ndị nwe ohu ga-amalite ịkwụ ndị ohu ha ụgwọ ka ha nọrọ n'ọrụ ahụ. Ụlọ ọrụ ndị dị n'ebe ugwu na-eto eto ma chọọ ọrụ dị ọnụ ala. Ịgba ohu gaara ebelatawo n'ihi mkpa nke ịrụ ọrụ ụlọ ọrụ. Mgbe e mesịrị, a gaara enwe mkpochapụ iwu kwadoro.
Ntọhapụ bụ nnukwu nkwalite mmụta uche nke naanị ndị ọcha nọ n'ogige ịta ahụhụ nwere ike ịghọta. N'ụzọ akụ̀ na ụba, ndị isi ojii dị njọ karịa tupu Agha Obodo n'ihi na ha bi n'ebe a mebiri emebi, dị ka Europe mgbe Agha Ụwa nke Abụọ gasịrị. Ndị ọcha South bụ ndị tara ahụhụ nke ukwuu n'agha ahụ adịchaghị anabata ihe karịa ka ha gaara enwe ma a sị na agha adịghị.
Ọ bụrụ na ndịda meriri agha ahụ, otu ụlọ ikpe Nuremberg gaara ama Onye isi ala Lincoln, ndị ụlọ ọrụ ya, ndị isi gọọmenti etiti na ndị omeiwu n'ụlọ mkpọrọ ndụ ma ọ bụ kwụgidere maka mpụ agha. Agha a gaara akpọ Agha nke Northern Aggression. Usoro nke Union site na mmalite bụ ime "Atụmatụ Anaconda," igbochi ọdụ ụgbọ mmiri ndịda iji mebie akụ na ụba ndịda. E depụtara ọbụna ọgwụ na ọgwụ dị ka ihe ndị na-ebubata ihe.
Ruo opekata mpe otu narị afọ tupu Mgbakọ Geneva mbụ, enwere nkwekọrịta iji mee ka ndụ na ihe onwunwe ndị nkịtị ghara ịdị njọ. Ọnọdụ ahụ bụ na ha ezere isonye na ọgụ ahụ. Ọkachamara ụwa maka omume agha kwesịrị ekwesị na narị afọ nke iri na asatọ bụ ọkàiwu Switzerland bụ Emmerich de Vattel. Otu ihe dị mkpa n'akwụkwọ ya bụ, "Ndị mmadụ, ndị ọrụ ugbo, ụmụ amaala, adịghị etinye aka na ya, n'ozuzu ha enweghịkwa ihe ha ga-atụ egwu maka mma agha nke ndị iro."
N'afọ 1861, onye ọka iwu mba America na-ahụ maka omume agha bụ onye ọka iwu San Francisco, Henry Halleck, onye bụbu onye ọrụ West Point na onye nkuzi West Point. Akwụkwọ ya Iwu Mba Nile gosipụtara edemede de Vattel ma bụrụ ederede na West Point. Na Julaị, 1862, ọ ghọrọ General-in-Chief nke Union Army.
N'April 24, 1863, Onye isi ala Lincoln nyere iwu izugbe nke 100 nke yiri ka ọ na-etinye echiche nke Vattel, Halleck na Mgbakọ Geneva mbụ kwalitere. A maara iwu ahụ dị ka “Lieber Code,” nke aha ya bụ onye ọkà mmụta iwu German Francis Leiber, onye ndụmọdụ Otto von Bismarck.
General Order No. 100 nwere a mile wide loophole, na ndị ọchịagha nwere ike ileghara Lieber Code ma ọ bụrụ na ọnọdụ ikike. Eleghara ya anya na ha mere. Koodu Lieber bụ ihe zuru oke. Ebe ọ bụ na naanị m mụtara banyere koodu ahụ na October, 2011, mgbe m tolitere na Houston, na-agụ ọtụtụ akwụkwọ na Agha Obodo, na-akụzi akụkọ ihe mere eme America na Columbus School na ịhụ akwụkwọ akụkọ Ken Burns a ma ama, enwere m ike ikwubi na ọ dịghị onye ọzọ hụrụ. Koodu ma.
Ebe ọ bụ na ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ agha niile a lụrụ na South, ndị isi ojii na ndị ọcha chere ọnọdụ akụ na ụba dara ogbenye ihu. Nke ka njọ bụ ụma bibie ndị agha Union na-enweghị ebumnuche agha. Njem Sherman gafere na Georgia dị mkpa mana amụma ụwa ya na-emebi emebi bụ maka ịbọ ọbọ naanị. N'otu aka ahụ okwu mgbukpọ nke Admiral Halsey kwuru banyere ndị Japan n'oge Agha Ụwa nke Abụọ, Sherman kwupụtara na 1864 na "nye ndị na-achọsi ike na ndị na-anọgidesi ike na-ekewapụ, gịnị mere, ọnwụ bụ ebere." dike agha ọzọ a na-eme ememme bụ General Philip Sheridan bụ n'ezie onye omekome agha. N'oge mgbụsị akwụkwọ 1864, ndị agha 35,000 ya gbara ọkụ na Ndagwurugwu Shenandoah n'ala. N'akwụkwọ ozi o degaara General Grant, ọ kọwara n'ọrụ ụbọchị ole na ole mbụ ya, ndị agha ya emebiwo ihe karịrị 2200 ọba… ihe karịrị igwe igwe 70… chụpụrụ n'ihu ndị iro karịa anụ ehi 4000, ma gbuo… ọ bụghị ihe na-erughị 3000 atụrụ...Echi ka m ga-aga n'ihu mbibi ahụ."
Otu isi nzọụkwụ na-akwụsị ime ihe ike n'etiti mba dị iche iche bụ ịmata ndị omempụ agha maka mpụ jọgburu onwe ha kama iji ọla sọpụrụ ha na ịkpọ ụlọ akwụkwọ, ogige ntụrụndụ na ụlọ ọha aha n'aha ha. Ihere na-eme ndị na-ede akwụkwọ akụkọ ihe mere eme anyị. Tinye ha na ebubo mpụ agha dị ka ngwa mgbe eziokwu gasịrị.
N'ime nnukwu nkwekọrịta niile, 1820, 1833 na 1850, ọ dịghị mgbe ọ bụla nlebara anya siri ike gbasara okwu nkewa ga-anabata. Mba ahụ nwere otu asụsụ, usoro iwu, okpukpe Protestant na akụkọ ihe mere eme. N'otu oge ahụ, North na South na-aga n'ụzọ dị iche iche, na omenala, akụ na ụba na ụlọ ụka. Ná mmalite 1861, Chọọchị Presbyterian kewara ụzọ abụọ, otu n'ebe ugwu na nke ọzọ na ndịda. Nnukwu chọọchị Protestant atọ ndị ọzọ kewapụrụ tupu mgbe ahụ. Ịgba ohu bụ enyí nọ n'ime ụlọ nke juru ndị ọzọ niile.
Ihe m na-ahụtụbeghị n'akwụkwọ akụkọ ihe mere eme bụ nlebara anya nke ukwuu ma ọ bụ ọbụna na-ekwu banyere echiche maka ọrụ, ndị Northerners, Southerners, economists, sociologists, na ndọrọ ndọrọ ọchịchị na-atụ aro maka okwu nkewa. Na nkewa, steeti Union ga-akagbu iwu ohu na-agba ọsọ. Ndị South ga-achọ itinyekwu ókèala na steeti ọdịda anyanwụ, Mexico, Cuba na Caribbean. Ndị agha mmiri US ga-ebipụ ndị ohu na-ebubata n'Africa. Echere m na a gaara enwe esemokwu ọbara ma ọ bụghị ihe ọ bụla dị ka Agha Obodo 600,000 nwụrụ.
A gaara enwe nkwekọrịta azụmahịa na njem. A ga-enwerịrị nkewa nkwekọrịta nke ụgwọ ọha nke US. Otu ikpe ebe nkewa dị ka ọbara ọbara ka US bụ Pakistan na India mgbe ndị Britain hapụrụ. Ndị Britain mara mma na nrigbu mana ha emeghị obere ihe iji kwado maka mgbanwe udo. Taa enwere naanị otu ọdụ ụgbọ mmiri n'akụkụ oke 1,500 mile. Ndị ugwu na ndị South nwere ike ịrụ ọrụ ka mma.
N'ezie, ebe ọ bụ na a kpasuru mmetụta uche, ọrụ ahụ e chepụtara echepụta nwere ike ọ gaghị aga nke ọma. Mba ahụ kewara nke ukwuu. Na ntuli aka Abraham Lincoln na 1860, ọ bụ oge akaha iji kparịta ihe ọ bụla. Ọ ga-abụrịrị na e hiwe kọmitii ahụ ọtụtụ afọ tupu 1860.
Mgbe obodo ahụ chọrọ onye ndu sitere n'aka ndị isi ala nwere ọgụgụ isi na oge 1853-1861, anyị enweghị ha. Ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme kwuru na Franklin Pierce na James Buchanan bụ ndị isi ala kacha njọ. Franklin Pierce bụ onye aṅụrụma dara mbà n'obi. Otu onye nkatọ kwuru na James Buchanan enweghị otu echiche n'ime ọtụtụ afọ o jere ozi ọha.
Mmetụta m bụ na ọ bụrụgodị na US ga-ekewa n'ime ọtụtụ ụlọ ọrụ, ọganihu ụlọ ọrụ na ọganihu ahụ gaara aga n'ihu. Ọ bụrụ na ndị Confederates gaara ahapụ Fort Sumter naanị ya, a gaara enwe ọgụ mana enweghị agha buru ibu. Ịnụ ọkụ n'obi agha gaara akwụsịla. Fort Sumter nwere ike ịbụ obere ogige dịka Gibraltar ghọrọ Spain na Great Britain. Ihe omume nke Fort Sumter bụ ihe dị ka mwakpo Pearl Harbor, ihe na-egbuke egbuke na keg ntụ ntụ.
Isi mmalite:
DiLorenzo, Thomas J. “Na-eche ndị nkịtị” http://www.lewrockwell.com/dilorenzo/dilorenzo8.html
McPherson James M. Agha mkpu nke nnwere onwe: Agha Obodo Oge , Akwụkwọ Ballantine, 1989, ibe 905.
Ed O'Rourke bụ onye ndekọ ego ọhaneze gbagorogoro ezumike nka bi na Medellin, Colombia. Ọ na-ede akwụkwọ ugbu a, Udo Ụwa, Ntugharị: Ị nwere ike isi ebe a bata ebe ahụ.
eorourke@pdq.net
