Nyochaa akwụkwọ: Gịnị kpatara agha? nke Christopher Coker dere

Site n'aka Peter van den Dungen, World BEYOND War, Jenụwarị 23, 2022

Nyochaa akwụkwọ: Gịnị kpatara Agha? nke Christopher Coker, London, Hurst, 2021, 256 p., £20 (Hardback), ISBN 9781787383890

Azịza dị mkpirikpi, dị nkọ maka Gịnị kpatara agha? na ụmụ nwanyị na-agụ akwụkwọ nwere ike itinye n'ihu bụ 'n'ihi ụmụ nwoke!' Azịza ọzọ nwere ike ịbụ 'n'ihi echiche ndị e gosipụtara n'akwụkwọ ndị dị otú a!' Christopher Coker na-ezo aka na 'ihe omimi nke agha' (4) wee kwupụta na 'Ndị mmadụ na-eme ihe ike na-enweghị mgbanaka' (7); ‘Agha bụ agha na-eme anyị mmadụ’ (20); 'Anyị agaghị agbanarị agha n'ihi na e nwere ókè anyị ga-esi tinye mmalite anyị n'azụ anyị' (43). Ọ bụ ezie na Gịnị kpatara Agha? ozugbo na-echetara akwụkwọ ozi akpọrọ aha ya n'etiti Albert Einstein na Sigmund Freud,1 nke International Institute of Intellectual Cooperation of the League of Nations bipụtara na 1933, Coker anaghị ezo aka na ya. Enweghị aha nke CEM Joad's Why War? (1939). E ji obi ike kwupụta echiche Joad (dị iche na Coker) na mkpuchi nke 1939 Penguin Special: 'Ihe kpatara m bụ na agha abụghị ihe a na-apụghị izere ezere, kama ọ bụ n'ihi ọnọdụ ụfọdụ mmadụ mere; na mmadụ nwere ike ikpochapụ ha, dị ka o kagburu ọnọdụ nke ihe otiti na-eto eto'. N'otu aka ahụ gbagwojuru anya bụ enweghị ntụaka maka kpochapụwo na isiokwu a, Kenneth N. Waltz's Man, State and War ([1959] 2018). Onye na-ahụ maka mmekọrịta mba ụwa na mbụ bịarutere ajụjụ a site n'ịchọpụta 'onyinyo' agha atọ na-asọmpi, na-achọpụta nsogbu ahụ n'ime ihe ndị dị mkpa nke onye, ​​​​steeti, na usoro mba dị iche iche, n'otu n'otu. Waltz kwubiri, dị ka Rousseau n'ihu ya, na agha dị n'etiti steeti na-eme n'ihi na ọ dịghị ihe ga-egbochi ha (nke na-emegide udo dị n'etiti obodo mba na-ekele gọọmentị etiti, na ọgba aghara na-eme n'etiti ha n'ihi enweghị usoro nke usoro. ọchịchị ụwa). Kemgbe narị afọ nke 19, uto nke ịdabere na steeti yana oke mbibi nke agha ebutela mgbalị iji belata agha site n'iwepụta usoro ọchịchị zuru ụwa ọnụ, ọkachasị Njikọ Mba Ndị Dị n'Otu mgbe Agha Ụwa Mbụ na United States gasịrị. Mba mgbe Agha Ụwa nke Abụọ gasịrị. Na Europe, a na-emecha nweta atụmatụ nke narị afọ nke narị afọ iji merie agha (ma ọ dịkarịa ala na akụkụ) na usoro nke mere ka European Union pụta na nke kpalitere mpụta nke òtù mpaghara ndị ọzọ. Kama na-agbagwoju anya maka onye prọfesọ lara ezumike nka n'oge na-adịbeghị anya nke mmekọrịta mba ụwa na LSE, nkọwa Coker banyere agha na-eleghara ọrụ nke steeti na adịghị ike nke ọchịchị mba ụwa anya ma na-atụle onye ahụ.

Ọ na-achọpụta na ọrụ nke onye ọkà mmụta sayensị Dutch, Niko Tinbergen ('onye ị na-atụghị anya ịnụ ya') - 'nwoke ahụ na-ekiri oké osimiri' (Tinbergen [1953] 1989), bụ ndị àgwà ike ha masịrị - na-enye ndị a. ụzọ kacha mma iji nye azịza gịnị kpatara agha? (7). Ntụ aka na omume nke ụdị anụmanụ dị iche iche pụtara n'ime akwụkwọ ahụ. N'agbanyeghị nke ahụ, Coker na-ede na a maghị agha na ụwa anụmanụ na, na-ehota Thucydides, agha bụ 'ihe mmadụ'. Odee na-eso 'The Tinbergen Method' (Tinbergen 1963) nke nwere ịjụ ajụjụ anọ gbasara omume: kedụ isi mmalite ya? Kedu usoro ndị na-eme ka ọ na-eto eto? Gịnị bụ ontogeny (akụkọ ihe mere eme evolushọn)? na gịnị bụ ọrụ ya? (11). Enyere otu isiakwụkwọ na nke ọ bụla n'ime ahịrị ajụjụ ndị a nwere isiakwụkwọ mmechi (nke kacha atọ ụtọ) na-ekwu maka ihe ga-eme n'ọdịnihu. Ọ gaara abụ ihe kwesịrị ekwesị ma na-amị mkpụrụ ma ọ bụrụ na Coker rịba ama ọrụ nke nwanne Niko Jan (onye keere ihe nrite Nobel mbụ na akụnụba na 1969; Niko keere ihe nrite na physiology ma ọ bụ ọgwụ na 1973). Ọ bụrụ na Coker anụla otu n'ime ndị ọkachamara n'ihe gbasara akụ na ụba ụwa bụ onye ndụmọdụ na Njikọ Mba Nile na 1930 na onye na-akwado ọchịchị ụwa siri ike, ọ dịghị aha ọ bụla. Ogologo ogologo na ọrụ ebube Jan gbadoro anya na inye aka ịgbanwe ọha mmadụ, gụnyere mgbochi na mkpochapụ agha. N'akwukwo ya nke edekọtara ya, Warfare and welfare (1987), Jan Tinbergen kwuputara na odighi mma nke ọdịmma na nchekwa. Netwọk nke European Peace Scientists akpọpụtala ọgbakọ ọgbakọ ya kwa afọ n'aha ya (mbipụta 20 na 2021). Ọ dịkwa mkpa ịkọwapụta na onye ọrụ Niko Tinbergen, onye ọkà mmụta sayensị a ma ama na ọkà mmụta anụmanụ, Robert Hinde, bụ onye jere ozi na RAF n'oge Agha Ụwa nke Abụọ, bụ onyeisi oche nke British Pugwash Group na Movement for Abolition of War.

Coker na-ede, sị, 'E nwere kpọmkwem ihe mere m ji dee akwụkwọ a. N’Ebe Ọdịda Anyanwụ Ụwa, anyị adịghị akwadebe ụmụ anyị maka agha’ (24). Nkwuputa a bụ ihe a na-enyo enyo, na mgbe ụfọdụ ga-ekwenye ma kpebie na nke a bụ ọdịda, ndị ọzọ ga-azaghachi, 'otu aka ahụ - anyị kwesịrị ịkụziri maka udo, ọ bụghị agha'. Ọ dọọrọ uche gaa n'usoro omenala bụ́ ndị na-eme ka agha nọgide na-aga n'ihu ma jụọ, sị, 'Ọ̀ bụ na anyị agbalịghị igbanwe àgwà ọjọọ nke agha . . . na nke ahụ ọ bụghị otu n'ime ihe ndị na-eme ya? Ọ̀ bụ na anyị ka na-asachapụ onwe anyị ahụ́ ruo ọnwụ site n'iji okwu ndị dị ka “Onye dara”?' (104). Otú ọ dị, ma o yiri ka ọ na-ala azụ ikweta na ihe ndị dị otú ahụ abụghị ihe a na-apụghị ịgbanwe agbanwe. Coker n'onwe ya nwere ike ọ gaghị abụ onye na-enweghị ụta mgbe ọ na-ekwu, sị, 'ọ dịghị ihe mgbochi megide agha. Ọ dịghị iwu a ga-ahụ megide ya n'Iwu Iri ahụ' (73) - nke pụtara na 'Egbula mmadụ' adịghị emetụta igbu mmadụ n'agha. Maka Harry Patch (1898–2009), onye agha Britain ikpeazụ dị ndụ nke Agha Ụwa Mbụ, 'Agha na-ahazi igbu ọchụ, ọ dịghịkwa ihe ọzọ'2; maka Leo Tolstoy, 'ndị agha bụ ndị ogbu mmadụ yi uwe'. Enwere ọtụtụ ntụaka maka Agha na Udo (Tolstoy 1869) ma ọ dịghị onye ọ bụla n'ime ihe odide ya dị iche iche na isiokwu ahụ (Tolstoy 1894, 1968).

N'ihe osise, usoro omenala ọzọ Coker tụlere anya, o kwuru, sị: 'Ọtụtụ ndị na-ese ihe . . . ahụtụbeghị ebe agha, ya mere ọ dịghị mgbe e sere site na mbụ ahụmahụ. . . ọrụ ha nọgidere na-enweghị nke iwe ma ọ bụ ọnụma, ma ọ bụ ọbụna ọmịiko bụ́ isi maka ndị agha ahụ metụtara. Ha na-ahọrọkarị ikwu okwu n'aha ndị ahụ na-enweghị olu ruo ọtụtụ afọ' (107). Nke a bụ n'ezie ihe ọzọ na-enye aka na mbanye agha nke, Otú ọ dị, nwekwara ike ịgbanwe na nke ihe ọ pụtara, ọzọ, ọ na-eleghara anya. Ọzọkwa, ọ na-eleghara ọrụ nke ụfọdụ ndị kasị ukwuu na-ese ihe nke oge a dị ka Russian Vasily Vereshchagin. William T. Sherman, onye ọchịagha ndị agha Amerịka n'oge Agha Obodo US, kpọsara ya 'onye na-ese ihe egwu egwu nke agha dịla ndụ'. Vereshchagin ghọrọ onye agha iji mara agha site na ahụmahụ onwe onye na onye nwụrụ n'ụgbọ agha n'oge agha Russo-Japanese. N'ọtụtụ mba, a machibidoro ndị agha iwu ileta ihe ngosi ihe osise ya (mgbochi) agha. A machibidoro akwụkwọ ya na mgbasa ozi Russia jọgburu onwe ya nke Napoleon (Vestchagin 1899) na France. A ga-akpọrịrị Iri na Toshi Maruki, ndị Japan na-ese ihe osise Hiroshima. Enwere okwu na-emetụ n'ahụ nke iwe ma ọ bụ ọnụma karịa Picasso's Guernica? Coker na-ezo aka na ya mana o kwughị na ụdị tapestry nke ruo n'oge na-adịbeghị anya gosipụtara na ụlọ UN dị na New York bụ (na) kpuchie nke ọma na February 2003, mgbe odeakwụkwọ nke United States Colin Powell rụrụ ụka maka agha megide Iraq. 3

Ọ bụ ezie na Coker na-ede na ọ bụ nanị Agha Ụwa Mbụ ka ndị na-ese ihe na-ese ihe nkiri 'nke kwesịrị ịkụda onye ọ bụla chere na ọ ga-abanye na agba' (108), ọ gbachiri nkịtị na usoro dị iche iche nke ndị ọchịchị obodo na-eji iji gbochie nkụda mmụọ dị otú ahụ. Ha gụnyere nyocha, machibido na ọkụ nke ọrụ ndị dị otú ahụ - ọ bụghị naanị, dịka ọmụmaatụ, na Nazi-Germany kamakwa na US na UK ruo ugbu a. Ịgha ụgha, mkpochapụ, na aghụghọ nke eziokwu ahụ, tupu, n'oge na mgbe agha gasịrị ka edekọtara nke ọma na nkpughe oge ochie site n'aka, dịka Arthur Ponsonby (1928) na Philip Knightly ([1975] 2004) na, na nso nso a, na Pentagon Papers ( Agha Vietnam), 4 Akụkọ ajụjụ Iraq (Chilcot),5 na Craig Whitlock's Akwụkwọ Afghanistan (Whitlock 2021). N'otu aka ahụ, site na mmalite, ngwá agha nuklia ejiriwo nzuzo, nyocha na ụgha gbara gburugburu, gụnyere njedebe nke bọmbụ Hiroshima na Nagasaki na August 1945. A pụghị igosi ihe àmà ya na ncheta 50th ya na 1995 na nnukwu ihe ngosi nke na e zubere na Smithsonian na Washington DC; a kagburu ya na onye isi ụlọ ihe ngosi nka chụrụ n'ọrụ maka ihe dị mma. US weghaara ma kpagbuo ihe nkiri mbụ nke mbibi nke obodo abụọ ahụ (lee, dịka Mitchell 2012; hụkwa nyocha nke Loretz [2020]) ebe BBC machibidoro ihe ngosi na telivishọn nke Egwuregwu Agha, ihe nkiri o nwere. e nyere ọrụ banyere mmetụta ịtụba bọmbụ nuklia na London. O kpebiri na ya agaghị agbasa ihe nkiri ahụ n'ihi ụjọ na ọ ga-eme ka mmegharị ngwa agha mgbochi nuklia sie ike. Ndị na-anụ ọkụ n'obi na-afụ ụfụ dị ka Daniel Ellsberg, Edward Snowden na Julian Assange ka agbagoro akwụkwọ ma taa ha ahụhụ maka ikpughe aghụghọ ndị ọchịchị, mpụ nke agha nke iwe, na nke mpụ agha.

Mgbe ọ bụ nwata, Coker na-enwe mmasị ka ya na ndị agha ihe egwuregwu egwuri egwu na mgbe ọ na-eto eto bụ onye na-anụ ọkụ n'obi na-ekere òkè n'egwuregwu agha. O wepụtara onwe ya maka ndị agha nke ụlọ akwụkwọ ma nwee mmasị ịgụ banyere Agha Trojan na ndị dike ya ma nwee mmasị na akụkọ ndụ nke ndị ọchịagha ndị dị ka Alexander na Julius Caesar. Nke ikpeazụ bụ 'otu n'ime ndị na-awakpo ohu kasịnụ n'oge nile. Mgbe ọ gbasasịrị mkpọsa ruo afọ asaa, ọ laghachiri Rom otu nde ndị mkpọrọ e rere ka ha bụrụ ohu, si otú ahụ . . . na-eme ka ọ bụrụ billionaire n'abali' (134). N'akụkọ ihe mere eme nile, agha na ndị dike ejikọtawo na njem na obi ụtọ, yana ebube na dike. Steeti, ụlọ akwụkwọ na ụka ewepụtala echiche na ụkpụrụ nke ikpeazụ. Coker ekwughị na ọ dị mkpa maka ụdị agụmakwụkwọ dị iche iche, nke dike na nke akụkọ ihe mere eme na-arụrịta ụka na 500 afọ gara aga (mgbe agha na ngwá agha bụ oge ochie ma e jiri ya tụnyere taa) site na-eduga ndị mmadụ (na ndị nkatọ nke steeti, ụlọ akwụkwọ na chọọchị). dị ka Erasmus na Vives ndị bụkwa ndị malitere mmụta mmụta ọgbara ọhụrụ. Vives tinyere nnukwu mkpa na ide na nkuzi nke akụkọ ihe mere eme ma katọọ nrụrụ aka ya, na-ekwusi ike 'Ọ ga-abụ eziokwu ịkpọ Herodotus (onye Coker na-ezo aka ugboro ugboro dị ka ezigbo onye na-akọ akụkọ agha) nna nke ụgha karịa akụkọ ihe mere eme'. Vives jụkwara ịja Julius Caesar otuto maka iziga ọtụtụ puku ndị ikom ka ha gbuo ihe ike n'agha. Erasmus bụ onye nkatọ siri ike megide Pope Julius nke Abụọ (onye ọzọ na-enwe mmasị na Siza bụ́ onye, ​​​​dị ka popu, nakweere aha ya) bụ́ onye e kwuru na o tinyere oge ka ukwuu n’ọgbọ agha karịa na Vatican.

Enweghị aha ekwughị maka ọtụtụ ọdịmma ndị nwere onwe metụtara, na-akpali akpali, agha, nke mbụ na ọrụ ndị agha, ndị na-emepụta ngwá agha na ndị na-ere ngwá agha (aka 'ndị ahịa nke ọnwụ'). Otu onye agha America a ma ama na nke a na-achọ mma, Major General Smedley D. Butler, rụrụ ụka na Agha bụ Racket (1935) nke ole na ole na-erite uru na ọtụtụ ndị na-akwụ ụgwọ. N'okwu nlegharị anya ya nye ndị America (1961), Onye isi ala Dwight Eisenhower, onye ọchịagha ndị agha US ọzọ nwere mma nke ukwuu, dọrọ aka ná ntị n'ụzọ amụma banyere ihe ize ndụ dị n'ime ụlọ ọrụ agha na-eto eto. Ụzọ o si etinye aka na mkpebi na-eduga n'agha, na omume ya na akụkọ ya, edepụtara nke ọma (gụnyere n'akwụkwọ ndị a kpọtụrụ aha n'elu). Enwere ọtụtụ ihe ọmụmụ ikpe doro anya nke na-enye ìhè mmalite na ọdịdị nke ọtụtụ agha nke oge a na nke na-enye azịza doro anya na nke na-enye nsogbu maka ajụjụ ahụ Gịnị kpatara Agha? Àgwà nke oké osimiri yiri ka ọ bụ ihe na-adịghị mkpa. Ihe ọmụmụ ikpe dabere na ihe akaebe abụghị akụkụ nke nyocha Coker. Apụghị n'ụzọ dị egwu na ọnụọgụgụ dị egwu nke ca. Aha 350 bụ akwụkwọ ndị ọkà mmụta gbasara udo, mkpebi esemokwu na mgbochi agha. N'ezie, okwu 'udo' fọrọ nke nta ka ọ ghara ịdị na akwụkwọ nsọ; ntụaka na-adịghị ahụkebe pụtara n'aha akwụkwọ akụkọ Tolstoy a ma ama. N'ihi ya, onye na-agụ ya na-amaghị ihe nchoputa banyere ihe kpatara agha n'ihi nyocha udo na nchọpụta udo nke pụtara na 1950s n'ihi nchegbu na agha na ọgbọ nuklia na-eyi ndụ mmadụ egwu. N'ime akwụkwọ ọgụgụ isi na mgbagwoju anya nke Coker, ntụaka maka akwụkwọ na ihe nkiri dịgasị iche iche na-agbakọta ibe ahụ; ihe dị iche iche a na-atụba n'ime ngwakọta na-eme ka ọ bụrụ ihe mgbagwoju anya. Dịka ọmụmaatụ, ọ dịghị ngwa ngwa ewebata Clausewitz mgbe ahụ Tolkien pụtara (99-100); Homer, Nietzsche, Shakespeare na Virginia Woolf (n'etiti ndị ọzọ) ka a na-akpọ na ibe ole na ole sochirinụ.

Coker echeghị na anyị nwere ike ịlụ agha n'ihi na 'ụwa ejirila ngwá agha karịrị akarị, a naghịkwa enweta ego n'udo' ( Secretary General UN Ban Ki-moon ). Ma ọ bụ n'ihi na anyị ka na-eduzi dictum oge ochie (na ndị na-adịghị mma), Si vis pacem, para bellum (Ọ bụrụ na ị chọrọ udo, kwadebe maka agha). Ọ nwere ike ịbụ n'ihi na asụsụ anyị na-eji na-ezochi eziokwu nke agha ma kpuchie ya na nkwupụta ụda: ministri agha aghọwo ndị ọrụ nchekwa, na ugbu a nchekwa. Coker adịghị (ma ọ bụ naanị na-agafe) na-ekwu okwu ndị a, ihe niile nwere ike ịre dị ka ihe na-enye aka na nnọgidesi ike nke agha. Ọ bụ agha na ndị dike na-achịkwa akwụkwọ akụkọ ihe mere eme, ihe ncheta, ebe ngosi ihe mgbe ochie, aha okporo ụzọ na ogige. Mmepe na mmegharị na nso nso a maka mwepu nke usoro ọmụmụ na nke ọha na eze, na maka agbụrụ na ikpe ziri ezi na oke nhata, dịkwa mkpa ka a gbasaa na mkpochapụ nke ọha mmadụ. N'ụzọ dị otú a, omenala udo na enweghị ime ihe ike nwere ike jiri nwayọọ nwayọọ dochie omenala agha na ime ihe ike gbanyere mkpọrọgwụ.

Mgbe a na-ekwu maka HG Wells na 'akụkọ ifo nke ọdịnihu' ndị ọzọ, Coker dere, 'Ịtụle ọdịnihu, n'ezie apụtaghị ịmepụta ya' (195-7). Otú ọ dị, Ọ BỤRỤ na Clarke (1966) rụrụ ụka na mgbe ụfọdụ akụkọ banyere agha n'ọdịnihu na-atụ anya na, mgbe agha bịara, ọ ga-abụ ihe ike karịa ka ọ ga-abụ. Ọzọkwa, iche n'echiche ụwa nke agha na-enweghị bụ ihe dị mkpa (ọ bụ ezie na ezughị ezu) ihe nkwado maka iweta ya. Mkparịta ụka n'ụzọ doro anya dị n'ihe oyiyi a dị n'ịkpụzi ọdịnihu, dịka ọmụmaatụ, site n'aka E. Boulding na K. Boulding (1994), ndị ọsụ ụzọ nyocha udo abụọ ụfọdụ n'ime ha sitere n'ike mmụọ nsọ Fred L. Polak's Image of the Future. (1961). Ihe oyiyi na-agbaji ọbara na mkpuchi nke Why War? na-ekwu ya niile. Coker na-ede, sị, 'Ịgụ ihe n'ezie na-eme ka anyị dị iche iche; anyị na-ele ndụ anya nke ọma . . . ịgụ akwụkwọ akụkọ agha na-akpali akpali na-eme ka o yie ka anyị nwere ike ịdabere n'echiche nke ịdị mma mmadụ' (186). Nke a dị ka ụzọ jọgburu onwe ya isi kpalie ịdịmma mmadụ.

Notes

1. Gịnị kpatara Agha? Einstein ruo Freud, 1932, https://en.unesco.org/courier/may-1985/ why-war-letter-albert-einstein-sigmund-freud Freud ruo Einstein, 1932, https://en.unesco.org /Courier/marzo-1993/why-war-letter-freud-einstein
2. Patch na Van Emden (2008); Akwụkwọ ọdịyo, ISBN-13: 9781405504683.
3. Maka mmeghari nke ọrụ ndị na-ese ihe a kpọtụrụ aha, lee War and Art nke Joanna Bourke deziri wee nyochaa ya n'akwụkwọ akụkọ a, Vol 37, No. 2.
4. Akwụkwọ Pentagon: https://www.archives.gov/research/pentagon-papers
5. Ajụjụ Iraq (Chilcot): https://webarchive.nationalarchives.gov.uk/ukgwa/20171123122743/http://www.iraqinquiry.org.uk/the-report/

References

Boulding, E., na K Boulding. 1994. Ọdịnihu: Onyonyo na Usoro. 1000 Oaks, California: Sage Publishing. ISBN: 9780803957909.
Butler, S. 1935. Agha bụ Racket. Mbipụta 2003, USA: Feral House. ISBN: 9780922915866.
Clarke, Ọ BỤRỤ na 1966. Voices Prophesying War 1763-1984. Oxford: Mahadum Mahadum Oxford.
Joad, CEM 1939. Gịnị mere Agha? Harmondsworth: Penguin.
Knightly, P. [1975] 2004. Ihe ọghọm mbụ. Ederede nke atọ. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN: 3.
Loretz, Jọn. 2020. Nyochaa Fallout, mkpuchi nke Hiroshima na onye nta akụkọ nke kpugheere ya ụwa, nke Lesley MM Blume dere. Ọgwụ, esemokwu na nlanarị 36 (4): 385–387. doi:10.1080/13623699.2020.1805844
Mitchell, G. 2012. Mkpuchi Atọmk. New York, Akwụkwọ Sinclair.
Patch, H., na R Van Emden. 2008. Tommy na-alụ ikpeazụ. London: Bloomsbury.
Polak, FL 1961. Oyiyi nke Ọdịnihu. Amsterdam: Elsevier.
Ponsonby, A. 1928. Ụgha n'oge agha. London: Allen & Unwin.
Tinbergen, Jan, na D Fischer. 1987. Agha na ọdịmma: Ijikọta amụma nchekwa n'ime amụma mmekọrịta ọha na eze. Brighton: Akwụkwọ Wheatsheaf.
Tinbergen, N. [1953] 1989. The Herring Gull's World: A Ọmụmụ nke Social Behavior of nnụnụ, New Naturalist Monograph M09. ọhụrụ ed. Lanham, Md: Lyons Press. ISBN: 9781558210493. Tinbergen, N. 1963. "On Aims and Methods of Ethology." Zeitschrift für Tierpsychologie 20: 410–433. doi:10.1111/j.1439-0310.1963.tb01161.x.
Tolstoy, L. 1869. Agha na Udo. ISBN: 97801404479349 London: Penguin.
Tolstoy, L. 1894. Alaeze Chineke dị n’ime gị. San Francisco: Ebe Ndebe Ihe Ntanetị Ịntanetị Mepere Ọbá akwụkwọ OL25358735M.
Tolstoy, L. 1968. Ihe odide Tolstoy banyere nnupụisi obodo na enweghị ime ihe ike. London: Peter Owen. Verestchagin, V. 1899. "1812" Napoleon I na Russia; ya na Okwu Mmalite nke R. Whiteing. 2016 dị ka Project Gutenberg e-book. London: William Heinemann.
Waltz, Kenneth N. [1959] 2018. Mmadụ, Ọchịchị, na Agha, A Theoretical Analysis. edegharịrị ed. New York: Columbia University Press. ISBN: 9780231188050.
Whitlock, C. 2021. Akwụkwọ ndị Afghanistan. New York: Simon na Schuster. ISBN 9781982159009.

Peter van den Dungen
Bertha Von Suttner Peace Institute, Hague
petervandendungen1@gmail.com
Eji obere mgbanwe ebipụtaghachi akụkọ a. Mgbanwe ndị a anaghị emetụta ọdịnaya agụmakwụkwọ nke isiokwu ahụ.
© 2021 Peter van den Dungen
https://doi.org/10.1080/13623699.2021.1982037