Ndị agha ma ọ bụ ndị agha udo kacha mma?

Site na Ed Horgan, World BEYOND War, February 4, 2021

Mgbe anyị na-eche maka ndị agha, anyị na-echekarị gbasara agha. Eziokwu ahụ bụ na a na-ejikarị ndị agha eme ihe nanị dị ka ndị nche udo bụ ihe anyị kwesịrị iwepụta oge iji jụọ ajụjụ.

Okwu a na-ekwu okwu udo n'ụzọ zuru ezu gụnyere ndị niile na-agba mbọ ịkwalite udo na imegide agha na ime ihe ike. Nke a na-agụnye ndị na-eme udo, na ndị na-agbaso ụkpụrụ ndị Kraịst oge mbụ ọbụlagodi na ọtụtụ ndị ndu Christian na ụmụazụ na-esote ime ihe ike na agha na-enweghị isi n'okpuru ihe ha kpọrọ nkwupụta agha. N'otu aka ahụ, ndị isi na ndị isi nke oge a, gụnyere ndị isi European Union, na-eji ọrụ enyemaka ndị mmadụ na-agha ụgha iji kwado agha ha enweghị atụ.

Ebe m bụ onye isi ndị agha ruo ihe karịrị afọ 20 wee bụrụkwa onye na-eme udo maka afọ 20, a na-elekarị m anya dị ka onye na-eme udo tụgharịrị udo-monger. Nke a bụ naanị nke kachasị mma. Ọrụ agha m site na 1963 ruo 1986 bụ na ndị agha na-agbachitere steeti na-anọpụ iche (Ireland) ma gụnye ọrụ dị mkpa dị ka onye nchekwa ndị agha nke Mba Ndị Dị n'Otu. M sonyeere ndị agha Irish na oge mgbe ndị agha udo nke Irish 26 gburu na afọ ole na ole gara aga na ọrụ nchekwa udo nke ONUC na Congo. Ebumnuche m banyere ịbanye n'òtù ndị agha gụnyere ihe kpatara oke enyemaka nke inye aka ịme udo mba ụwa, nke bụ isi ebumnuche nke United Nations. Echere m na nke a dị oke mkpa iji tinye ndụ m n'ihe egwu n'ọtụtụ oge, ọ bụghị naanị dịka onye nchekwa nchekwa ndị agha UN, kamakwa dịka onye nlekọta ntuli aka mba ụwa n'ọtụtụ mba ndị nwere nnukwu esemokwu.

N'ime afọ ndị mbụ nke nchekwa udo nke UN, ọkachasị n'okpuru otu n'ime ndị odeakwụkwọ ole na ole dị mma, Dag Hammarskjold, onye gbalịrị ịrụ ezigbo ọrụ na-anọpụ iche na ọdịmma nke mmadụ. O bu ihe nwute na Hammarskjold nke a megidere ihe a na-akpo ihe ndi obodo choro nke otutu obodo kachasi ike, tinyere otutu ndi otu UN Security Council na-adigide, ma eleghị anya kpatara ogbugbu ya na 1961 mgbe ha na-agbali idozi udo na Congo. N'ime iri afọ ndị mbụ nke nchekwa udo nke UN, ọ bụ ezigbo omume dị mma na ọ bụ ndị na-anọpụ iche ma ọ bụ ndị na-esonyeghị na-enye ndị agha nchekwa udo. A na-ahapụkarị ndị otu UN Security Council ma ọ bụ ndị otu NATO ma ọ bụ ndị Warsaw Pact dị ka ndị nchekwa nchekwa ọrụ mana a hapụrụ ha ka ha nye nkwado ndabere na mpaghara. Maka ebumnuche ndị a, UN na-arịọkarị Ireland ka ha nye ndị agha maka nchekwa udo ma mee ya na-aga n'ihu kemgbe 1958. Ọrụ oke egwu a abụrụla nnukwu ego. Ndi agha Irish ruru iri asatọ na asatọ anwụọla na ọrụ nchekwa udo, nke bụ ọnụọgụ dị oke oke maka ndị agha pere mpe. Amaara m ọtụtụ n'ime ndị agha 88 ahụ Irish.

Ajụjụ bụ isi a gwara m ka m lebara anya na akwụkwọ a bụ: Ndị agha ọ kachasị bụrụ ndị nchekwa Udo?

Enweghị azịza ọ bụla ma ọ bụ ee e. Ezigbo udo bụ usoro dị oke mkpa ma dịkwa mgbagwoju anya. Violentlụ agha na-eme ihe ike dị mfe karịchaa ma ọ bụrụ na ị nwere ike dị ukwuu n'akụkụ gị. Ọ dị mfe mgbe nile imebi ihe karịa idozi ya mgbe ha mebiri. Udo dị ka iko kristal siri ike, ọ bụrụ na ị daa ya, ọ na-esiri ya ike idozi ya, ndụ ndị ị bibiri enweghị ike idozi ma ọ bụ weghachite. Isi okwu ikpeazụ a anaghị elebara anya nke ọma. A na-etinyekarị ndị na-eme udo na mpaghara nchekwa n'etiti ndị agha na-alụ ọgụ ma ha anaghị ejikarị ike na-egbu egbu ma dabere na mkparịta ụka, ndidi, mkparịta ụka, nnọgidesi ike na ọtụtụ ọgụgụ isi. O nwere ike ịbụ nnukwu ihe ịma aka ịnọrọ na post gị ma ghara iji ike zaghachi bọmbụ na mgbọ na-efegharị na ntụzi gị, mana nke ahụ bụ akụkụ nke ihe ndị na-eme udo na-eme, nke a na-ewekwa ụdị obi ike pụrụ iche yana ọzụzụ pụrụ iche. Ndị agha ndị agha eji agha emeghị ezigbo ndị nchekwa ma nwee ike ịlaghachi agha mgbe ha kwesịrị ịme udo, n'ihi na nke a bụ ihe enyere ha ma zụọ ha. Kemgbe njedebe nke Agha Nzuzo karịsịa, US na NATO ya na ndị ọzọ jikọrọ aka ejirila ụgha a na-akpọ ọrụ mmadụ ma ọ bụ ndị na-akwado udo iji lụọ agha nke mwakpo ma kwatuo gọọmentị nke ndị otu nọ na United Nations na oke mmebi nke UN Akwụkwọ iwu. Ihe atụ nke a gụnyere agha NATO megide Serbia na 1999, mwakpo na ịkwatu nke gọọmentị Afghanistan na 2001, mwakpo na ịkwatu nke gọọmentị Iraq na 2003, iji UN eme ihe n'ụzọ dabara adaba na Libya na 2001 ịkwatu gọọmentị Libya, yana mbọ a na-agba ịkwatu ọchịchị Syria. Ma mgbe ezigbo ezigbo nchekwa udo na mmanye udo dị mkpa, dịka ọmụmaatụ iji gbochie ma kwụsị mgbukpọ agbụrụ na Cambodia na Rwanda ndị otu steeti ndị dị ike kwụụrụ nkịtị na ọtụtụ ndị otu na-adịgide adịgide na UN Security Council nyere nkwado nkwado maka ndị ahụ na-eme mgbukpọ ahụ.

Enwere ohere maka ndị nkịtị na nchekwa udo na n'inyere aka ime ka mba kwụsie ike mgbe ha sụgharịrị site na esemokwu ike, mana ụdị udo udo ọ bụla na ndị ọrụ ọchịchị onye kwuo uche ya ga-eji nlezianya hazie ma hazie, dịka ọ dị mkpa na agha agha nke agha aghakwa ga-akpachara anya. ma chịkwaa. Enweela ụfọdụ mkparị dị njọ site n'aka ndị nkịtị na ndị nchekwa udo ebe njikwa ndị ahụ ezughi oke.

Na Bosnia mgbe agha ahụ biri na 1995, ọ fọrọ nke nta ka ndị NGO na-agba ọsọ ọsọ na mba ahụ na-agba ọsọ na-akwadoghị nke ọma na n'ọnọdụ ụfọdụ na-eme ihe ọjọọ karịa ezi. Esemokwu na esemokwu esemokwu bụ ebe ndị dị egwu, ọkachasị maka ndị bi na mpaghara, kamakwa maka ndị bịara abịa na-abịaghị njikere. Ndị agha nchekwa nke ndị agha a zụrụ nke ọma na ndị a zụrụ nke ọma na-adịkarị mkpa n'oge mbido mana ha nwekwara ike irite uru site na mgbakwunye nke ndị nkịtị tozuru oke ma ọ bụrụhaala na ndị nkịtị esonyere dịka akụkụ nke usoro mgbake zuru ezu. Organitù dịka UNV (Mmemme Volunteer United Nations), na OSCE (Organizationtù maka nchekwa na imekọ ihe ọnụ na Europe) na thelọ Ọrụ Carter nke dị na United States na-arụ ọrụ magburu onwe ya bụ ọnọdụ ndị dị otú a, na mụ na onye ọ bụla n'ime ha arụkọ ọrụ. European Union na-enyekwa usoro nlekọta udo na nhọpụta ntuli aka, mana site na ahụmịhe m na nyocha m enweela nnukwu nsogbu na ọtụtụ ndị ọrụ European Union dị otú ahụ ọkachasị na mba Africa, ebe ọdịmma akụ na ụba nke European Union na steeti ya kachasị ike, buru ụzọ n'ihi ezigbo ọdịmma ndị mmadụ na mba ndị a esemokwu EU kwesịrị idozi. Nrigbu Europe nke ihe ndi Afrika, nke neo-colonialism doro anya, buru uzo ichota udo na ichebe ikike ndi mmadu. France bụ onye kacha njọ, ma ọ bụghị naanị otu.

Okwu gbasara nguzozi nke nwoke na nwanyị dị oke mkpa Na ọrụ nchedo udo na echiche m. Ọtụtụ ndị agha nke oge a na-akwụ ụgwọ ọrụ maka ịhazi nwoke na nwanyị mana nke bụ eziokwu bụ na mgbe a bịara n'ọrụ agha, ụmụ nwanyị pere mpe na-arụkarị ọrụ ọgụ, na mmegbu mmekọahụ nke ụmụ nwanyị ndị agha bụ nsogbu dị mkpa. Dị ka igwe ma ọ bụ igwe na-adabaghị adaba ga-emesịa mebie nke ukwuu, n'otu aka ahụ, ndị otu na-elekọta mmadụ na-ahaghị nhata, dị ka ndị nke kachasị bụrụ ndị nwoke, nwere ike ọ bụghị naanị imebi emebi kamakwa ha nwere ike imebi nnukwu ihe n'obodo ndị ha na-arụ ọrụ. Anyị nọ na Ireland maara mmefu anyị kpatara mmebi iwu nke ndị ụkọchukwu Katọlik nke nna anyị ukwu na ụmụ nwoke na-achịkwa obodo Irish kemgbe ntọala steeti anyị, ọbụnakwa tupu nnwere onwe. Otu nwoke na nwanyi kwesiri ihazi udo na eme udo ga adi ezigbo udo, odika imetu ndi n’adighi nma ha kwesiri ichebe anya. Otu nsogbu na ọrụ nchekwa ndị agha nke oge a bụ na ọtụtụ ndị agha ndị agha metụtara ugbu a na-esite na mba ndị dara ogbenye na ọ fọrọ nke nta ka ọ bụrụ naanị ụmụ nwoke na nke a emeela ka ndị ikpe na-adịghị mma nke ndị na-eme udo. Agbanyeghị, enweela ikpe dị njọ nke mmejọ a site n'aka ndị agha France na ndị ọzọ ọdịda anyanwụ, gụnyere ndị agha US na Iraq na Afghanistan, bụ ndị a gwara anyị nọ ebe ahụ iweta udo na ọchịchị onye kwuo uche ya na nnwere onwe nye ndị Afghanistan na ndị Iraq. Ndobe udo abughi nani okwu udo nke udo na ndi agha ndi agha. N’agha nke oge a, agha obodo na-ebibi obodo nkịtị karịa ka ndị agha na-emegiderịta onwe ha. Mmetụta ọmịiko na ezi nkwado maka ndị nkịtị bụ ihe dị mkpa nke nchekwa udo nke a na-elegharakarị anya.

N'ime ụwa n'ezie, otu akụkụ nke ihe a kpọrọ mmadụ nke anyaukwu na ihe ndị ọzọ na-eme ka ọ dị mfe iji ma mee ihe ike. Nke a emeela ka iwu iwu dị mkpa iji chebe imirikiti ọha mmadụ site na ime ihe ike na ndị uwe ojii dị mkpa itinye na ịmanye iwu nke iwu n'obodo anyị na ime obodo anyị. Ireland nwere ezigbo ndị uwe ojii na-ejighi ngwa agha, mana ọbụlagodi nke a na-akwado ya na ngalaba pụrụ iche nwere ngwa agha n'ihi na ndị omekome na ndị otu na-akwadoghị iwu nwere ngwa agha ọkaibe. Na mgbakwunye, ndị uwe ojii (Gardai) na Ireland nwekwara nkwado nke ndị agha nchekwa Irish ịkpọku ma ọ bụrụ na ọ dị mkpa, mana iji ndị agha n'ime Ireland na-ekwukarị mgbe ndị uwe ojii na-ekwenye ma n'okpuru ikike ndị uwe ojii belụsọ na ikpe nke nnukwu mberede mba. Mgbe ụfọdụ, ndị uwe ojii, ọbụlagodi na Ireland, na-eji ike ha eme ihe n'ụzọ na-ezighị ezi, gụnyere ikike ha nwere iji ike ọjọọ.

Na oke ma ọ bụ nke ụwa, ọdịdị mmadụ na omume ụmụ mmadụ na steeti na-agbaso ụdị akparamagwa ma ọ bụ omume adịghị mma. Ike na-emerụ emerụ ma na ike zuru oke na-emebi kpamkpam. O di nwute na, o nwebeghi ugbua onodu ochichi zuru oke nke uwa ma obu ndi uwe ojii kariri usoro mba uwa nke aghara. Ọtụtụ ndị na-ahụta UN dị ka usoro ọchịchị mba ụwa niile dịka Shakespeare nwere ike ịsị "oh ga-a sị na ọ dị mfe". Ndị depụtara UN Charter bụ isi ndị isi nke USA na Britain n'oge Agha Worldwa nke Abụọ, yana obere Soviet Union ka France na China ka nọ na-achịkwa. Ihe ngosi banyere eziokwu nke UN dị na ahịrị mbụ nke UN Charter. "Anyị ndị dị iche iche nke United Nations…" Okwu a bụ ndị mmadụ bụ ọnụọgụ abụọ (ndị mmadụ bụ ọtụtụ mmadụ, ndị mmadụ nwekwara ọtụtụ mmadụ) yabụ anyị ndị mmadụ anaghị akpọ gị ma ọ bụ m dị ka ndị mmadụ n'otu n'otu, kama ndị ahụ otu dị iche iche nke ndị mebere mba ahụ bụ ndị otu United Nations. Anyị ndị mmadụ, gị na mụ onwe gị n'otu n'otu, nwere ọ bụghị ikike ikike n'ime UN. A na-emeso ndị otu niile dịka otu n'ime UN General Assembly, na ntuli aka Ireland na UN Security Council dị ka obere ala nke ugboro anọ kemgbe 2s na-egosi nke a. Agbanyeghị, usoro ochichi n'ime UN, ọkachasị na ọkwa Kansụl Nche, yiri nke Soviet Union karịa usoro ọchịchị onye kwuo uche ya nke ọma. Otu UN Security Council, tụmadị ndị otu UN Security Council na-adịgide adịgide, na-ele UNle anya. Iji mee ka ihe ka njọ, ndị na-edepụta UN Charter nyere onwe ha sistemụ mkpọchi abụọ ma ọ bụ sistemụ mkpọchi a na-ejegharị ejegharị site na veto ha gbasara mkpebi niile dị mkpa nke UN tụmadị ebumnuche bụ isi nke UN, nke edepụtara ede. na UN Charter, Nkeji edemede 1960: Ebumnuche nke United Nations bụ: 1. Iji kwado udo na nchekwa mba ụwa, wee mezuo nke ahụ: wdg,… ”

Ike veto dị na Nkeji edemede 27.3. “Mkpebi nke Security Council na ihe ndị ọzọ niile ga-eme site na nkwenye siri ike nke ndị otu itoolu gụnyere vootu ndị na-adịgide adịgide; Okwu okwu a na-emeghị ihe ọjọọ na-enye onye ọ bụla n’ime mmadụ ise na-adịgide adịgide, China, USA, Russia, Britain na France ikike zuru oke iji gbochie mkpebi ọ bụla dị mkpa nke UN ha tụlere nwere ike ọ gaghị abụ maka ọdịmma mba ha, agbanyeghị nnukwu ọdịmma nke mmadụ . Ọ na-egbochi UN Security Council ịmịnye iwu ọ bụla na mba ise ndị a n'agbanyeghị agbanyeghị ajọ mpụ megide mmadụ ma ọ bụ mpụ agha nke mba ọ bụla n'ime ise a nwere ike ime. Ike a na-etinye mba ise a n'ụzọ dị elu karịa iwu nke iwu mba ụwa. Onye nnọchi anya Mexico na usoro nke mepụtara nkwekọrịta UN na 1945 kọwara nke a dị ka ihe ọ pụtara: "A ga-enye ụmụ oke ọzụzụ ma ebe ọdụm ga-agba ọsọ". Ireland bụ otu n'ime oke na UN, yabụ India bụ nke kachasị nwee ọchịchị onye kwuo uche ya na ụwa, ebe Britain na France, nke nke ọ bụla nwere ihe na-erughị 1% nke ndị bi n'ụwa, nwere ike karịa UN India nwere ihe karịrị 17% nke ndị bi n'ụwa.

Ike ndị ahụ nyere ndị Soviet Union, USA, Britain na France aka, na-emegbu UN Charter n'ụzọ zuru oke n'oge Agha Nzuzo site na ịmalite agha agha na Africa na Latin America na agha agha nke mwakpo na Indo China na Afghanistan. Okwesiri igosi na na ewezuga oru nke Tibet, China alughi agha agha nke agha megide mba ndi ozo.

Nkwekorita nke United Nations na machibidoro Ngwá Agha Nuclear nke a kwadoro ma bata na 22 Jenụwarị 2021 ka a nabatara ebe niile n'ụwa.[1]  Otú ọ dị, eziokwu bụ na nkwekọrịta a agaghị enwe mmetụta ọ bụla na mmadụ ise na-adịgide adịgide na UN Security Council n'ihi na onye ọ bụla n'ime ha ga-ajụ mbọ ọ bụla iji gbochie ngwa agha nuklia ha ma ọ bụ gbochie iji ngwa agha nuklia ma ọ bụrụ, dị ka ọ nwere ike ikekwe, ha kpebiri iji ngwa agha nuklia. N'ikwu eziokwu, a na-ejikwa ngwa agha nuklia kwa ụbọchị site na nke ọ bụla n'ime mba itoolu anyị maara nwere ngwa agha nuklia, iyi ndị ụwa niile egwu ma menye ha ụjọ. Ike nuklia ndị a na-ekwu na atụmatụ MAD a na-ejikọ aka na-echekwa udo mba ụwa!

Mgbe Soviet Union dara na njedebe nke udo a na-akpọ Cold War mba ụwa ka aga-eweghachi ma NATO gbasasịa mgbe Warsaw Pact gbasasịrị. Ihe megidere nke a emeela. NATO anọgidewo na-arụ ọrụ ma gbasaa ịgụnye ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ọwụwa anyanwụ Europe dum ruo n'ókè Russia, na ịlụ agha nke mwakpo gụnyere ịkwatu ọchịchị gọọmentị nke ọtụtụ mba ndị òtù UN, na nnukwu mmebi nke UN Charter na NATO nwee Iwu.

Kedu ihe jikọrọ ihe a niile na udo na onye kwesịrị ime ya?

NATO, nke United States na-eduzi ma na-eduzi, ejirila ma ọ bụ kwado akụkụ nke UN maka ịmepụta udo mba ụwa. Nke a nwere ike ọ gaghị abụ echiche ọjọọ ma ọ bụrụ na NATO na USA weghaara ma mejuputa ezigbo ọrụ UN na-ejide udo mba ụwa.

Ha emeela ihe megidere ya, na mkpuchi nke ihe a na-akpọ ọrụ enyemaka mmadụ, na mgbe e mesịrị n'okpuru mkpuchi ọzọ nke iwu UN ọhụrụ akpọrọ R2P Responsibility to Protect.[2] Na mbido 1990s US batara na Somalia n'ụzọ na-ezighi ezi ma weezie ngwa ngwa gbahapụ ọrụ ahụ, na-ahapụ Somalia dị ka mba dara ada kemgbe ahụ, ma ghara itinye aka iji gbochie ma ọ bụ kwụsị mgbukpọ Rwandan. Ndị US na NATO batara na Bosnia n'oge na-adịghị anya, wee kwado nkwado zuru oke UN UNPROFOR ebe ahụ, na-egosi na nkwụsị nke mbụ Yugoslavia nwere ike ịbụ ezigbo ebumnuche ha. Site na 1999 gaa n'ihu ebumnuche na omume nke US na NATO yiri ka ọ ga-akawanye njọ na mmebi iwu doro anya nke UN Charter.

Ndị a bụ nsogbu ndị buru ibu a na-agaghị edozi ngwa ngwa. Ndị na-akwado usoro mba ụwa dị ugbu a, na nke a nwere ike ịgụnye ọnụ ọgụgụ ka ukwuu nke ndị ọkà mmụta sayensị ndọrọ ndọrọ ọchịchị, na-agwa anyị na nke a bụ ihe dị adị, na ndị anyị na-emegide usoro mba ụwa na-adịghị mma bụ naanị ndị ọkachamara. Arụmụka ndị a nwere ike ịbụ nkwado tupu Agha 2wa nke Abụọ, tupu iji ngwa ọgụ nuklia eme ihe ike mbụ. Ugbu a ndi mmadu na usoro ihe omuma nile di na uwa a na-eche ihu na nbibi n'ihi agha agha, nke USA na-eduzi. Agbanyeghị, ka anyị ghara ichefu na ike atọ mba nuklia ndị ọzọ, China, India na Pakistan nwere esemokwu ọgbaghara banyere oke oke ọbụlagodi n'oge ndị a, nke nwere ike ibute agha nuklia mpaghara.

Nchedo udo na idobe udo nke mba ụwa adịtụghị ngwa karịa ugbu a. Ọ dị oke mkpa na mmadụ ga-eji akụnụba ya niile wee mepụta udo na-adịgide adịgide, ndị nkịtị ga-arụkwa ọrụ dị mkpa na usoro udo a, ma ọ bụghị na ndị nkịtị nke ụwa a ga-akwụ ụgwọ dị egwu.

N'ihe gbasara ndị ọzọ maka ndị agha dịka ndị na-eme udo, ọ ga-abụ ihe kwesịrị ekwesị itinye njikwa nke ọma banyere ụdị ndị agha eji eme udo, yana iwu siri ike karị na-achịkwa ọrụ udo na ndị na-elekọta udo. Ekwesiri ijikọ ndị a na mgbakwunye nke ndị nkịtị na nchekwa udo karịa dochie ndị nchekwa nchekwa ndị agha na ndị nchekwa nchekwa obodo.

Ajụjụ dị mkpa metụtara anyị kwesịrị ịjụ ma zaa, nke m na-eme na tesis nke PhD m mechara na 2008, bụ ma udo udo adịla nke ọma. Nkwubi okwu m na-ekwenye ekwenye bụ, ma ọ ka dịkwa, na ewezuga ole na ole, nchekwa udo nke United Nations, na arụmọrụ nke UN maka iru ọrụ mbụ ya nke ijigide udo mba ụwa bụ nnukwu ọdịda, n'ihi na ekweghị ka UN nwee ihe ịga nke ọma. Enwere ike ịnweta otu akwụkwọ edemede m na njikọ a n'okpuru. [3]

Ọtụtụ ụlọ ọrụ ndị nkịtị na-arụ ọrụ ugbu a n'ịmepụta na ịkwado udo.

Ndị a gụnyere:

1. Ndị Ọrụ Afọ Ofufo nke Mba Ndị Dị n'Otu unv.org. Nke a bụ nzukọ enyemaka n'ime UN nke na-enye ndị ọrụ afọ ofufo nkịtị maka ọtụtụ ọrụ udo na ụdị ọrụ mmepe n'ọtụtụ mba.
2. Ndị na-emeghị ihe ike - https://www.nonviolentpeaceforce.org/ - Ọrụ anyị - Nonviolent Peaceforce (NP) bụ ụlọ ọrụ na-ahụ maka nchekwa ndị nkịtị (NGO) dabere na iwu metụtara mmadụ na nke mba ụwa. Ebumnuche anyị bụ ichekwa ndị nkịtị na esemokwu ime ihe ike site na atụmatụ ndị a na-ejighi n'aka, wulite udo n'akụkụ ndị obodo, ma kwado maka ịnabata usoro ndị a iji chekwaa ndụ na ugwu mmadụ. NP na-ahụ ọdịbendị udo zuru ụwa ọnụ nke a na-achịkwa esemokwu n'etiti na n'etiti obodo na mba site na ụzọ ndị na-adịghị. Principleskpụrụ nke enweghị nkwanye ugwu, nke na-abụghị akụkụ, na-eduzi anyị site na isi nke ndị na-eme ihe nkiri na mpaghara na ndị nkịtị.
3. Ndị na-agbachitere ihu ihu: https://www.frontlinedefenders.org/ - E guzobere ndị na-agbachitere ihu n’ihu na Dublin n’afọ 2001 na ebumnuche a kapịrị ọnụ nke ichebe ndị na-agbachitere ikike ụmụ mmadụ nọ n’ihe egwu (HRDs), ndị na-arụ ọrụ, na-anaghị eme ihe ike, maka ikike ma ọ bụ ikike niile edere na Nkwupụta Universalwa Nile Maka Ihe Ndị Ruuru Mmadụ (UDHR) ). Ndị na-agbachitere akara n'ihu na-ekwu banyere mkpa nchekwa nke ndị ọrụ HRD n'onwe ha kọwara. - Ọrụ nke ndị na-agbachitere ndị na-eche nche bụ iji chebe ma kwado ndị na-agbachitere ikike mmadụ bụ ndị nọ n'ihe egwu n'ihi ọrụ ọrụ ruuru mmadụ.
4. CEDAW Nkwekorita nke mkpochapu umuaka nile bu nkwekorita mba uwa nke United Nations General Assembly nakweere na 1979. A kọwara ya dị ka iwu mba ụwa nyere ikike ụmụ nwanyị, e hibere ya na 3 Septemba 1981 ma ndị obodo 189 kwadoro ya. Mgbakọ mba ụwa dị otu a dị oke mkpa maka ichekwa ndị nkịtị ọkachasị ụmụ nwanyị na ụmụaka.
5. VSI Ọrụ Afọ Ofufo International https://www.vsi.ie/experience/volunteerstories/meast/longterm-volunteering-in-palestine/
6. VSO International vsointernational.org - Ebumnuche anyị bụ ịmepụta mgbanwe na-adịgide adịgide site na afọ ofufo. Anyị na-eweta mgbanwe ọ bụghị site na iziga enyemaka, kama site na ịrụ ọrụ site na ndị ọrụ afọ ofufo na ndị mmekọ iji nye ndị mmadụ ike na ụfọdụ mpaghara ụwa kachasị daa ogbenye na ndị eleghara anya.
7. Lovehụnanya ndị ọrụ afọ ofufo https://www.lovevolunteers.org/destinations/volunteer-palestine
8. Ndị otu mba dị iche iche tinyere aka na nlekota ntuli aka n'ọnọdụ ọgba aghara:

• Tù Maka Nche na Imekọ Ihe ọnụ na Europe (OSCE) osce.org nyere ndị ọrụ nlekota oru ntuli aka ọkachasị maka obodo ndị dị na ọwụwa anyanwụ Europe na mba ndị mbụ jikọrọ Soviet Union. OSCE na enye kwa ndi oru nchekwa udo na ufodu obodo ndia dika Ukraine na Armenia / Azerbaijan
• European Union: EU na-enye ndị nlekota oru ntuli aka n'akụkụ ụwa nke OSCE anaghị ekpuchi, gụnyere Asia, Africa na Latin America.
• Ụlọ Carter cartercenter.org

Ihe ndị a dị n'elu bụ ụfọdụ n'ime ọtụtụ ụlọ ọrụ ndị nkịtị ga-arụ ọrụ dị mkpa maka ịme udo.

Mkpebi:

Ọrụ nke udo n'ime mba dị mkpa mana ọ dị mkpa ka a gbasaa iji mepụta udo udo zuru ụwa ọnụ siri ike, site na ịkparịta ụka na imekọ ihe ọnụ n'etiti ọtụtụ ndị otu udo dị adị. Ọgbakọ dị ka World Beyond War nwere ike ịrụ ọrụ dị oke mkpa na igbochi ime ihe ike na igbochi agha na-ewere ọnọdụ na nke mbụ. Dị ka ọ dị n'ihe banyere ọrụ ahụike anyị ebe igbochi ọrịa na ọrịa na-emetụta ihe kariri karịa ịnwa ịgwọ ọrịa ndị a mgbe ha jidere, n'otu aka ahụ, igbochi agha na-adịkarị irè karịa ịnwa ịkwụsị agha ozugbo ha mere. Ime udo bụ ngwa dị mkpa nke enyemaka mbụ, ihe nkedo na-egbochi ọnya nke ọnya agha. Ndobe udo bu otu ntinye nke oria agha nke agha ike aghaghi igbochi na mbu.

Ihe dị mkpa bụ ịwepụta ihe ndị dịnụ maka ihe a kpọrọ mmadụ na ihe ndabere dị mkpa maka igbochi agha, ime udo, ichebe na iweghachi gburugburu ebe obibi anyị, kama ịlụ agha na ịlụ agha.

Nke a bụ otu igodo dị mkpa iji mepụta udo mba ụwa ma ọ bụ udo ụwa nke ọma.

Atụmatụ maka mmefu agha ụwa niile maka 2019 gbakọrọ site na SIPRI, STOCKHOLM INTERNATIONAL PEES RESEARCH INSTITUTE ruru ijeri dollar 1,914. Agbanyeghị, enwere ọtụtụ mpaghara mmefu ndị agha etinyeghị na ọnụọgụ SIPRI ndị a yabụ ọnụ ọgụgụ zuru oke nwere ike ị karịrị ijeri dollar 3,000.

Site n'iji mkpokọta ego UN nwetara maka afọ 2017 bụ naanị ijeri dọla 53.2 US ma nke a nwere ike belatala na ezigbo okwu n'oge ahụ.

Nke ahụ na-egosi na mmadụ na-emefu ihe karịrị ugboro 50 karịa mmefu agha karịa ka ọ na-emefu n'ọrụ niile nke United Nations. Ego ndị agha ahụ anaghị agụnye ụgwọ agha dị ka, ụgwọ ego, mmebi nrụrụ, mmebi gburugburu ebe obibi, na ọnwụ nke ndụ mmadụ. [4]

Ihe ịma aka iji nweta nlanarị nke mmadụ bụ maka ụmụ mmadụ, nke ahụ gụnyere mụ na gị, iji gbanwee mmefu mmefu a na itinye obere ego na militarism na agha, yana imepụta na idozi udo, ichebe na iweghachi gburugburu ụwa, na ihe gbasara ahuike mmadu, mmuta na ezi ikpe ziri ezi.

Ikpe ziri ezi zuru ụwa ọnụ ga-agụnye usoro nke iwu zuru ụwa ọnụ, ịza ajụjụ na nkwụghachi ụgwọ site na steeti ndị meworo agha nke mwakpo. Enweghi ike izere ịza ajụjụ na ikpe ziri ezi na enweghị ntaramahụhụ maka mpụ agha, nke a chọrọ iwepụ ngwa ngwa nke veto na UN Security Council.

[1] https://www.un.org/disarmament/wmd/nuclear/tpnw/

[2] https://www.un.org/en/preventgenocide/rwanda/assets/pdf/Backgrounder%20R2P%202014.pdf

[3] https://www.pana.ie/download/Thesis-Edward_Horgan%20-United_Nations_Reform.pdf

[4] https://transnational.live/2021/01/16/tff-statement-convert-military-expenditures-to-global-problem-solving/