Του Alfred de Zayas, World BEYOND War, Σεπτέμβριος 28, 2023
Αν το «δόγμα» της Ευθύνης Προστασίας (R2P) σημαίνει οτιδήποτε[1], στη συνέχεια ισχύει για την τραγωδία που εκτυλίσσεται από το 2020 στην αρμενική δημοκρατία του Αρτσάχ, περισσότερο γνωστή ως Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η παράνομη επίθεση του Αζερμπαϊτζάν το 2020, συνοδευόμενη από εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως τεκμηριώνεται μεταξύ άλλων από το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων[2], αποτέλεσε συνέχεια της Οθωμανικής γενοκτονίας κατά των Αρμενίων[3]. Θα πρέπει να διερευνηθεί δεόντως από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο της Χάγης σύμφωνα με τα άρθρα 5, 6, 7 και 8 του Καταστατικού της Ρώμης.[4] Ο Πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν, Ιλχάμ Αλίεφ θα πρέπει να κατηγορηθεί και να διωχθεί. Δεν πρέπει να υπάρχει ατιμωρησία για αυτά τα εγκλήματα.
Ως πρώην ανεξάρτητος εμπειρογνώμονας του ΟΗΕ, και λόγω της σοβαρότητας της αζερικής επίθεσης του Σεπτεμβρίου 2023, πρότεινα στον Πρόεδρο του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, Πρέσβη Vaclav Balek, και στον Ύπατο Αρμοστή του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Volker Turk να συγκαλέσουν Ειδική Σύνοδος του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για να σταματήσει τις κατάφωρες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαπράττει το Αζερμπαϊτζάν και να παράσχει άμεση ανθρωπιστική βοήθεια στον αρμενικό πληθυσμό, θύμα, μεταξύ άλλων παράνομης πολιορκίας και αποκλεισμού που έχουν προκαλέσει θανάτους από πείνα και μαζική έξοδο προς Αρμενία.
Αυτή η ορεινή περιοχή δίπλα στην Αρμενία είναι ό,τι έχει απομείνει από οικισμούς 3000 ετών της αρμενικής εθνοτικής ομάδας, ήδη γνωστούς στους Πέρσες και τους Έλληνες ως Alarodioi, που αναφέρουν ο Δαρείος Α΄ και ο Ηρόδοτος. Το αρμενικό βασίλειο άκμασε στα ρωμαϊκά χρόνια με την πρωτεύουσα, το Αρτασάτ (Artaxata) στον ποταμό Aras κοντά στο σύγχρονο Ερεβάν. Ο βασιλιάς Τιριδάτης Γ' ασπάστηκε τον Χριστιανισμό από τον Άγιο Γρηγόριο τον Φωτιστή (Κρίκορ) το 314 και καθιέρωσε τον Χριστιανισμό ως κρατική θρησκεία. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α' αναδιοργάνωσε την Αρμενία σε τέσσερις επαρχίες και ολοκλήρωσε το έργο του εξελληνισμού της χώρας μέχρι το έτος 536.
Τον 8ο αιώνα η Αρμενία βρέθηκε κάτω από αυξανόμενη αραβική επιρροή, αλλά διατήρησε τη διακριτή χριστιανική ταυτότητα και τις παραδόσεις της. Τον 11ο αιώνα ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Βασίλειος Β' έσβησε την ανεξαρτησία των Αρμενίων και αμέσως μετά οι Σελτζούκοι Τούρκοι κατέλαβαν την περιοχή. Τον 13ο αιώνα ολόκληρη η Αρμενία έπεσε στα χέρια των Μογγόλων, αλλά η ζωή και η μάθηση των Αρμενίων συνέχισαν να επικεντρώνονται γύρω από την εκκλησία και να διατηρούνται στα μοναστήρια και τις κοινότητες των χωριών. Μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και τη δολοφονία του τελευταίου Βυζαντινού Αυτοκράτορα, οι Οθωμανοί καθιέρωσαν την κυριαρχία τους στους Αρμένιους, αλλά σεβάστηκαν τα προνόμια του Αρμένιου πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης. Η Ρωσική Αυτοκρατορία κατέκτησε μέρος της Αρμενίας και του Ναγκόρνο Καραμπάχ το 1813, ενώ το υπόλοιπο παρέμεινε κάτω από τον ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ξεκίνησε η Οθωμανική γενοκτονία κατά των Αρμενίων και άλλων χριστιανικών μειονοτήτων. Υπολογίζεται ότι περίπου ενάμιση εκατομμύριο Αρμένιοι και σχεδόν ένα εκατομμύριο Έλληνες από τον Πόντο της Σμύρνης[5] καθώς και άλλοι χριστιανοί της οθωμανικής αυτοκρατορίας εξοντώθηκαν, η πρώτη γενοκτονία του 20ού αιώνα.
Τα δεινά των Αρμενίων και ιδιαίτερα του πληθυσμού του Ναγκόρνο Καραμπάχ δεν τελείωσαν με την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επειδή η επαναστατική Σοβιετική Ένωση ενσωμάτωσε το Ναγκόρνο Καραμπάχ στη νέα Σοβιετική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν, παρά τις νόμιμες διαμαρτυρίες των Αρμενίων . Τα επανειλημμένα αιτήματα για την εφαρμογή του δικαιώματός τους για αυτοδιάθεση να είναι μέρος της υπόλοιπης Αρμενίας απορρίφθηκαν από τη σοβιετική ιεραρχία. Μόνο μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, η Αρμενία έγινε ανεξάρτητη και το Ναγκόρνο Καραμπάχ ανακήρυξε ομοίως την ανεξαρτησία.
Εδώ θα ήταν η στιγμή για τα Ηνωμένα Έθνη να παρέμβουν και να οργανώσουν δημοψηφίσματα αυτοδιάθεσης και να διευκολύνουν την επανένωση όλων των Αρμενίων. Αλλά όχι, η διεθνής κοινότητα και τα Ηνωμένα Έθνη απέτυχαν και πάλι τους Αρμένιους με το να μην διασφαλίσουν ότι τα κράτη διάδοχα της Σοβιετικής Ένωσης θα είχαν λογικά, βιώσιμα σύνορα που θα ευνοούσαν την ειρήνη και την ασφάλεια για όλους. Πράγματι, με την ίδια λογική που το Αζερμπαϊτζάν επικαλέστηκε την αυτοδιάθεση και ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση, έτσι και ο αρμενικός πληθυσμός που ζούσε δυστυχισμένος υπό την κυριαρχία του Αζερμπαϊτζάν είχε δικαίωμα στην ανεξαρτησία από το Αζερμπαϊτζάν. Πράγματι, εάν η αρχή της αυτοδιάθεσης ισχύει για το σύνολο, πρέπει να ισχύει και για τα μέρη. Αλλά οι άνθρωποι του Ναγκόρνο Καραμπάχ στερήθηκαν αυτό το δικαίωμα και κανείς στον κόσμο δεν φαινόταν να ενδιαφέρεται.
Ο συστηματικός βομβαρδισμός του Στεπανακέρτ και άλλων πολιτικών κέντρων στο Ναγκόρνο Καραμπάχ κατά τη διάρκεια του πολέμου του 2020 προκάλεσε πολύ υψηλές απώλειες και τεράστιες ζημιές στις υποδομές. Οι αρχές του Ναγκόρνο Καραμπάχ έπρεπε να συνθηκολογήσουν. Λιγότερο από τρία χρόνια αργότερα οι ελπίδες τους για αυτοδιάθεση έχουν εξαφανιστεί.
Οι επιθέσεις του Αζερμπαϊτζάν κατά του πληθυσμού του Ναγκόρνο Καραμπάχ συνιστούν κατάφωρες παραβιάσεις του άρθρου 2 παράγραφος 4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, το οποίο απαγορεύει τη χρήση βίας. Επιπλέον, υπήρξαν σοβαρές παραβιάσεις των Συμβάσεων του Ερυθρού Σταυρού της Γενεύης του 1949 και των Πρωτοκόλλων του 1977. Και πάλι, κανείς δεν έχει διωχθεί για αυτά τα εγκλήματα και δεν φαίνεται ότι θα ασκηθεί δίωξη, εκτός και αν η διεθνής κοινότητα υψώσει τη φωνή της με αγανάκτηση.
Ο αποκλεισμός τροφίμων και προμηθειών από το Αζερμπαϊτζάν, η κοπή του διαδρόμου του Λατσίν εμπίπτουν οπωσδήποτε στο πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης για τη Γενοκτονία του 1948, η οποία απαγορεύει στο άρθρο II γ της «Εσκεμμένη επιβολή στην ομάδα συνθηκών ζωής που υπολογίζονται να επιφέρουν τη φυσική της καταστροφή εν όλω ή εν μέρει.»[6] Ως εκ τούτου, κάθε κράτος μέρος μπορεί να παραπέμψει το θέμα στο Διεθνές Δικαστήριο σύμφωνα με το άρθρο IX της Σύμβασης, το οποίο ορίζει «Διαφορές μεταξύ των Συμβαλλόμενων Μερών σχετικά με την ερμηνεία, την εφαρμογή ή την εκπλήρωση της παρούσας Σύμβασης, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που σχετίζονται με την ευθύνη ενός Κράτους για γενοκτονία ή για οποιαδήποτε από τις άλλες πράξεις που απαριθμούνται στο άρθρο III, θα υποβληθούν στο Διεθνές Δικαστήριο μετά από αίτηση οποιουδήποτε από τα μέρη της διαφοράς.»
Ταυτόχρονα, το θέμα θα πρέπει να παραπεμφθεί στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο λόγω της κατάφωρης επιτροπής του «εγκλήματος της επίθεσης» σύμφωνα με τον ορισμό του Καταστατικού της Ρώμης και της Καμπάλα. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο θα πρέπει να διερευνήσει τα γεγονότα και να κατηγορήσει όχι μόνο τον Πρόεδρο του Αζερμπαϊτζάν, Ιλχάμ Αλίεφ, αλλά και τους συνεργούς του στο Μπακού, και, φυσικά, τον Τούρκο Πρόεδρο Ρετζέπ Ερντογάν.
Το Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι μια κλασική περίπτωση άδικης άρνησης του δικαιώματος αυτοδιάθεσης, η οποία είναι σταθερά εδραιωμένη στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (άρθρα, 1, 55, Κεφάλαιο XI, Κεφάλαιο XII) και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, το άρθρο 1 του οποίου ορίζει:
«1. Όλοι οι λαοί έχουν δικαίωμα αυτοδιάθεσης. Δυνάμει αυτού του δικαιώματος καθορίζουν ελεύθερα την πολιτική τους θέση και επιδιώκουν ελεύθερα την οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική τους ανάπτυξη.
- Όλοι οι λαοί μπορούν, για τους δικούς τους σκοπούς, να διαθέτουν ελεύθερα τον φυσικό τους πλούτο και τους πόρους με την επιφύλαξη τυχόν υποχρεώσεων που απορρέουν από τη διεθνή οικονομική συνεργασία, βάσει της αρχής του αμοιβαίου οφέλους και του διεθνούς δικαίου. Σε καμία περίπτωση δεν μπορεί ένας λαός να στερηθεί τα δικά του μέσα διαβίωσης.
- Τα Κράτη Μέρη στο παρόν Σύμφωνο, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που έχουν την ευθύνη για τη διαχείριση των μη αυτοδιοικούμενων και εδαφών εμπιστοσύνης, θα προωθήσουν την πραγματοποίηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης και θα σέβονται αυτό το δικαίωμα, σύμφωνα με τις διατάξεις του Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών».[7]
Η κατάσταση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ δεν μοιάζει με την κατάσταση των Αλβανών Κοσοβάρων υπό τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς.[8] Τι έχει προτεραιότητα; Εδαφική ακεραιότητα ή δικαίωμα αυτοδιάθεσης; Η παράγραφος 80 της συμβουλευτικής γνωμοδότησης του Διεθνούς Δικαστηρίου στην απόφαση του Κοσσυφοπεδίου της 22ας Ιουλίου 2010 έδωσε σαφώς προτεραιότητα στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης[9].
Είναι η ultima irratio, ο απόλυτος παραλογισμός και η εγκληματική ανευθυνότητα να διεξάγουμε πόλεμο ενάντια στην άσκηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης από τον αρμενικό πληθυσμό του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Όπως υποστήριξα στην έκθεσή μου το 2014 στη Γενική Συνέλευση[10], δεν είναι το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης που προκαλεί πολέμους αλλά η άδικη άρνησή του. Ως εκ τούτου, είναι καιρός να αναγνωρίσουμε ότι η πραγματοποίηση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης είναι μια στρατηγική πρόληψης συγκρούσεων και ότι η καταστολή της αυτοδιάθεσης συνιστά απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια για τους σκοπούς του άρθρου 39 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Τον Φεβρουάριο του 2018, μίλησα ενώπιον του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για αυτό ακριβώς το θέμα, παρουσία πολλών αξιωματούχων από τη Δημοκρατία του Αρτσάχ.
Η διεθνής κοινότητα δεν μπορεί να συγχωρήσει την επίθεση του Αζερμπαϊτζάν εναντίον του λαού του Ναγκόρνο Καραμπάχ, γιατί αυτό θα δημιουργούσε προηγούμενο ότι η εδαφική ακεραιότητα θα μπορούσε να δημιουργηθεί με κρατικό τρόμο και δύναμη όπλων ενάντια στη θέληση των ενδιαφερόμενων πληθυσμών. Φανταστείτε αν η Σερβία θα επιχειρούσε να αποκαταστήσει την κυριαρχία της στο Κοσσυφοπέδιο εισβάλλοντας και βομβαρδίζοντας το Κοσσυφοπέδιο. Ποια θα ήταν η αντίδραση του κόσμου;
Φυσικά, γινόμαστε μάρτυρες μιας παρόμοιας οργής, όταν η Ουκρανία προσπαθεί να «ανακτήσει» το Ντονμπάς ή την Κριμαία, αν και αυτά τα εδάφη κατοικούνται συντριπτικά από Ρώσους, οι οποίοι όχι μόνο μιλούν ρωσικά, αλλά αισθάνονται Ρώσοι και σκοπεύουν να διατηρήσουν την ταυτότητα και τις παραδόσεις τους. Είναι παράλογο να πιστεύουμε ότι μετά τη διεξαγωγή πολέμου εναντίον του ρωσικού πληθυσμού του Ντονμπάς από το πραξικόπημα του Μαϊντάν το 2014, θα υπήρχε οποιαδήποτε πιθανότητα ενσωμάτωσης αυτών των εδαφών στην Ουκρανία. Έχει χυθεί πάρα πολύ αίμα από το 2014 και σίγουρα θα ισχύει η αρχή της «επανορθωτικής απόσχισης». Ήμουν στην Κριμαία και το Ντονμπάς το 2004 ως εκπρόσωπος του ΟΗΕ για τις βουλευτικές και προεδρικές εκλογές. Χωρίς αμφιβολία, η πολύ μεγάλη πλειονότητα αυτών των ανθρώπων είναι Ρώσοι, οι οποίοι, κατ' αρχήν, θα είχαν παραμείνει Ουκρανοί πολίτες, αλλά για το αντισυνταγματικό πραξικόπημα του Μαϊντάν και την κατάφωρη επίσημη υποκίνηση μίσους ενάντια σε οτιδήποτε ρωσικό ακολούθησε την ανατροπή του δημοκρατικά εκλεγμένου Προέδρου της Ουκρανίας, Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Η ουκρανική κυβέρνηση παραβίασε το άρθρο 20 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα όταν καταδίωξε τον Ρωσόφωνο στην Ουκρανία. Η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν έχει επίσης παραβιάσει το άρθρο 20 της ΔΣΑΔ λόγω της υποκίνησης μίσους προς τους Αρμένιους — εδώ και δεκαετίες.
Μια άλλη υπόθεση που κανείς μέχρι τώρα δεν τόλμησε να εγείρει: Φανταστείτε, απλώς ως πνευματική άσκηση, ότι μια μελλοντική γερμανική κυβέρνηση, βασισμένη σε 700 χρόνια γερμανικής ιστορίας και εγκατάστασης στην Ανατολική-Κεντρική Ευρώπη, επρόκειτο να διεκδικήσει με τη βία τις παλιές γερμανικές επαρχίες Ανατολική Πρωσία, Πομερανία, Σιλεσία, Ανατολικό Βρανδεμβούργο, που καταλήφθηκαν από την Πολωνία στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου[11]. Άλλωστε, Γερμανοί είχαν εγκατασταθεί και καλλιεργήσει αυτές τις περιοχές τον πρώιμο Μεσαίωνα, ίδρυσαν πόλεις όπως το Königsberg (Καλίνινγκραντ), το Stettin, το Danzig, το Breslau κ.λπ. Θυμόμαστε ότι στο τέλος της Διάσκεψης του Πότσνταμ του Ιουλίου-Αυγούστου 1945, σύμφωνα με στα άρθρα 9 και 13 του ανακοινωθέντος του Πότσνταμ (δεν ήταν συνθήκη), ανακοινώθηκε ότι η Πολωνία θα έπαιρνε «αποζημίωση» σε γη και ότι ο ντόπιος πληθυσμός απλώς θα απελαθεί — δέκα εκατομμύρια Γερμανοί που ζούσαν σε αυτές τις επαρχίες, βάναυση απέλαση[12] που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου ενός εκατομμυρίου ζωών[13]. Η συλλογική απέλαση των εθνικών Γερμανών από την Πολωνία 1945-48, αποκλειστικά επειδή ήταν Γερμανοί, ήταν μια εγκληματική ρατσιστική πράξη, ένα έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Συνοδεύτηκε από την απέλαση εθνικών Γερμανών από τη Βοημία, τη Μοραβία, την Ουγγαρία, τη Γιουγκοσλαβία, με αποτέλεσμα άλλα πέντε εκατομμύρια απελαθέντες και ένα επιπλέον εκατομμύριο θανάτους. Μακράν αυτή η μαζική εκδίωξη και λεηλασία των κυρίως αθώων Γερμανών από τις πατρίδες τους αποτέλεσε τη χειρότερη εθνοκάθαρση στην ευρωπαϊκή ιστορία.[14] Αλλά, αλήθεια, θα ανεχόταν ο κόσμος οποιαδήποτε προσπάθεια της Γερμανίας να «ανακτήσει» τις χαμένες επαρχίες της; Δεν θα παραβίαζε το άρθρο 2 παράγραφος 4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών με τον ίδιο τρόπο που η επίθεση των Αζέρων στο Ναγκόρνο Καραμπάχ παραβίασε την απαγόρευση της χρήσης βίας που περιέχεται στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και ως εκ τούτου έθεσε σε κίνδυνο τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια;
Είναι ένα θλιβερό σχόλιο για την κατάσταση των ηθών μας, για τον μη σεβασμό των ανθρωπιστικών μας αξιών, ότι πολλοί από εμάς είμαστε συνεργοί στο έγκλημα της σιωπής και της αδιαφορίας προς τα Αρμένια θύματα του Αζερμπαϊτζάν[15].
Βλέπουμε μια κλασική περίπτωση όπου πρέπει να ισχύει η διεθνής αρχή της ευθύνης για προστασία. Ποιος όμως θα το επικαλεστεί στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ; Ποιος θα απαιτήσει λογοδοσία από το Αζερμπαϊτζάν;
[1] Οι παράγραφοι 138 και 139 της Απόφασης 60/1 της Γενικής Συνέλευσης της 24ης Οκτωβρίου 2005.
[2]https://www.hrw.org/news/2020/12/11/azerbaijan-unlawful-strikes-nagorno-karabakh
https://www.hrw.org/news/2021/03/19/azerbaijan-armenian-pows-abused-custody
[3] Alfred de Zayas, Η Γενοκτονία κατά των Αρμενίων και η συνάφεια της Σύμβασης για τη Γενοκτονία του 1948, Haigazian University Press, Beirut, 2010
Tribunal Permanent des Peuples, Le Crime de Silence. Le Genocide des Arméniens, Flammarion, Παρίσι 1984.
[4] https://www.icc-cpi.int/sites/default/files/RS-Eng.pdf
[5] Tessa Hofmann (επιμ.), Η Γενοκτονία των Οθωμανών Ελλήνων, Aristide Caratzas, Νέα Υόρκη, 2011.
[6]
https://www.un.org/en/genocideprevention/documents/atrocity-crimes/Doc.1_Convention%20on%20the%20Prevention%20and%20Punishment%20of%20the%20Crime%20of%20Genocide.pdf
[7] https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-civil-and-political-rights
[8] A. de Zayas «Το δικαίωμα στην πατρίδα, η εθνοκάθαρση και το διεθνές ποινικό δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία» Φόρουμ Ποινικού Δικαίου, Τόμος 6, σελ. 257-314.
[9] https://www.icj-cij.org/case/141
[10] Α / 69/272
[11] Alfred de Zayas, Nemesis στο Πότσνταμ, Routledge 1977. De Zayas, Μια τρομερή εκδίκηση, Macmillan, 1994.
De Zayas «Διεθνές Δίκαιο και Μαζικές Μεταφορές Πληθυσμού», Περιοδικό Διεθνούς Δικαίου του Χάρβαρντ, τόμ. 16, σσ. 207-259.
[12] Victor Gollancz, Οι Απειλούμενες Αξίες μας, Λονδίνο 1946, Gollancz, Στην πιο σκοτεινή Γερμανία, Λονδίνο 1947.
[13] Statistisches Bundesamt, Die deutschen Vertreibungsverluste, Βισμπάντεν, 1957.
Kurt Böhme, Gesucht Wird, Deutsches Rotes Kreuz, Μόναχο, 1965.
Έκθεση της Μικτής Επιτροπής Αρωγής του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, 1941-46, Γενεύη, 1948.
Bundesministerium für Vertriebene, Dokumentation der Vertreibung, Βόννη, 1953 (8 τόμοι).
Das Schweizerische Rote Kreuz – Eine Sondernummer des deutschen Flüchtlingsproblems, Nr. 11/12, Βέρνη, 1949.
[14] A. de Zayas, 50 Θέσεις για την Εκδίωξη των Γερμανών, Inspiration, Λονδίνο 2012.
[15] Δείτε τη συνέντευξή μου στο BBC για το Ναγκόρνο Καραμπάχ, 28 Σεπτεμβρίου 2023, που αρχίζει στο λεπτό 8:50. https://www.bbc.co.uk/programmes/w172z0758gyvzw4
