Cyfrif llygad-dyst o Drosedd Nadolig gan Frank Richards

“Fe wnaethon ni a’r Almaenwyr gwrdd yng nghanol tir neb.”

Milwr o Brydain oedd Frank Richards a brofodd y “Cadoediad Nadolig”. Ymunwn â'i stori fore Nadolig 1914:

“Ar fore Nadolig fe wnaethon ni sowndio bwrdd gyda 'A Merry Christmas' arno. Roedd y gelyn wedi glynu un tebyg. Weithiau byddai platoons yn mynd allan am bedair awr ar hugain o orffwys - roedd yn ddiwrnod o leiaf allan o'r ffos ac yn lleddfu'r undonedd ychydig - ac roedd fy mhlatŵn wedi mynd allan fel hyn y noson gynt, ond arhosodd ychydig ohonom ar ôl i weld beth fyddai'n digwydd. Yna taflodd dau o'n dynion eu hoffer a neidio ar y parapet â'u dwylo uwch eu pennau. Gwnaeth dau o'r Almaenwyr yr un peth a dechrau cerdded i fyny glan yr afon, ein dau ddyn yn mynd i'w cyfarfod. Fe wnaethant gyfarfod ac ysgwyd llaw ac yna aethom i gyd allan o'r ffos.

Buffalo Bill [Rheolwr y Cwmni] rhuthrodd i'r ffos ac ymdrechu i'w hatal, ond roedd yn rhy hwyr: roedd y Cwmni i gyd allan bellach, ac felly hefyd yr Almaenwyr. Roedd yn rhaid iddo dderbyn y sefyllfa, mor fuan fe ddringodd ef a swyddogion eraill y cwmni allan hefyd. Cyfarfuom ni a'r Almaenwyr yng nghanol tir neb. Roedd eu swyddogion hefyd allan nawr. Cyfnewidiodd ein swyddogion gyfarchion â nhw. Dywedodd un o swyddogion yr Almaen ei fod yn dymuno iddo gael camera i dynnu cipolwg, ond nad oedden nhw'n cael cario camerâu. Nid oedd ein swyddogion ychwaith.

Fe wnaethon ni dreiglo trwy'r dydd gyda'n gilydd. Sacsoniaid oedden nhw ac roedd rhai ohonyn nhw'n gallu siarad Saesneg. Wrth edrych arnyn nhw roedd eu ffosydd mewn cyflwr cynddrwg â'n rhai ni. Soniodd un o’u dynion, yn siarad yn Saesneg, ei fod wedi gweithio yn Brighton ers rhai blynyddoedd a’i fod wedi cael llond bol ar ei wddf gyda’r rhyfel damniol hwn ac y byddai’n falch pan fyddai’r cyfan drosodd. Dywedasom wrtho nad ef oedd yr unig un a oedd wedi cael llond bol arno. Ni wnaethom eu caniatáu yn ein ffos ac ni wnaethant ganiatáu inni yn eu ffos.

Gofynnodd Rheolwr-Gwmni’r Almaen i Buffalo Bill a fyddai’n derbyn cwpl o gasgenni o gwrw a’i sicrhau na fyddent yn gwneud i’w ddynion feddwi. Roedd ganddyn nhw ddigon ohono yn y bragdy. Derbyniodd y cynnig gyda diolch a rhoes cwpl o'u dynion y casgenni drosodd ac aethom â nhw i'n ffos. Anfonodd swyddog yr Almaen un o'i ddynion yn ôl i'r ffos, a ymddangosodd yn fuan ar ôl cario hambwrdd gyda photeli a sbectol arno. Roedd swyddogion y ddwy ochr yn clincio sbectol ac yn yfed iechyd ei gilydd. Roedd Buffalo Bill wedi cyflwyno pwdin eirin iddynt ychydig o'r blaen. Daeth y swyddogion i ddeall y byddai'r cadoediad answyddogol yn dod i ben am hanner nos. Yn y cyfnos aethom yn ôl i'n priod ffosydd.

Byddinoedd Prydain a'r Almaen cymysgu yn No Mans Land Nadolig 1914

… Roedd y ddau faril o gwrw wedi meddwi, ac roedd swyddog yr Almaen yn iawn: pe bai’n bosib i ddyn fod wedi yfed y ddau faril ei hun byddai wedi byrstio cyn iddo feddwi. Stwff wedi pydru oedd cwrw Ffrengig.

Ychydig cyn hanner nos gwnaethom ni i gyd i beidio â dechrau tanio cyn iddyn nhw wneud. Yn y nos roedd digon o danio bob amser gan y ddwy ochr os nad oedd gweithgorau na phatrolau allan. Ysgrifennodd Mr Richardson, swyddog ifanc a oedd newydd ymuno â'r Bataliwn ac a oedd bellach yn swyddog platoon yn fy nghwmni gerdd yn ystod y nos am y cyfarfod Prydeinig a Bosche ar dir neb ar Ddydd Nadolig, a ddarllenodd allan inni . Ychydig ddyddiau yn ddiweddarach fe'i cyhoeddwyd yn The Times or Post Bore, Rwy'n credu.

Yn ystod y cyfan o Ddydd San Steffan [y diwrnod ar ôl y Nadolig] wnaethon ni byth danio ergyd, ac roedden nhw'r un peth, roedd hi'n ymddangos bod pob ochr yn aros i'r llall osod y bêl yn dreigl. Gwaeddodd un o’u dynion ar draws yn Saesneg a gofyn sut roeddem wedi mwynhau’r cwrw. Fe wnaethon ni weiddi yn ôl a dweud wrtho ei fod yn wan iawn ond ein bod ni'n ddiolchgar iawn amdano. Roeddem yn sgwrsio i ffwrdd ac ymlaen yn ystod y dydd.

Cawsom ryddhad y noson honno yn y cyfnos gan fataliwn o frigâd arall. Cawsom ein synnu’n nerthol gan nad oeddem wedi clywed unrhyw sibrwd o unrhyw ryddhad yn ystod y dydd. Fe wnaethon ni ddweud wrth y dynion a ryddhaodd ni sut roeddem wedi treulio'r ychydig ddyddiau diwethaf gyda'r gelyn, a dywedon nhw wrthym fod yr holl filwyr Prydeinig yn y llinell, gydag un neu ddau eithriad, wedi dweud wrthyn nhw, gydag un neu ddau o eithriadau. gyda'r gelyn. Dim ond wyth awr ar hugain yr oeddent wedi bod yn gweithredu eu hunain ar ôl bod yn wyth diwrnod ar hugain yn y ffosydd rheng flaen. Fe wnaethant ddweud wrthym hefyd fod pobl Ffrainc wedi clywed sut roeddem wedi treulio Dydd Nadolig ac yn dweud pob math o bethau cas am y Fyddin Brydeinig. ”

Cyfeiriadau:
Mae'r cyfrif llygad-dyst hwn yn ymddangos yn Richards, Frank, Old Soldiers Never Die (1933); Keegan, John, Y Rhyfel Byd Cyntaf (1999); Simkins, Peter, Rhyfel Byd I, Ffrynt y Gorllewin (1991).